کلات نادری گنجینه ای در دل طبیعت

«کلات», در دامنه کوه «هزارمسجد», مانند گنجینه ای است که طبیعت سخت از آن حفاظت می کند در این میان کاخ خورشید همچون نگینی در میان کلات پنهان مانده و این عطر شالیزارهاست که هر گردشگری را به سوی نماد کلات هدایت می کند

آفتاب: «کلات»، در دامنه کوه «هزارمسجد»، مانند گنجینه‌ای است که طبیعت سخت از آن حفاظت می‌کند. در این میان کاخ خورشید همچون نگینی در میان کلات پنهان مانده و این عطر شالیزارهاست که هر گردشگری را به سوی نماد کلات هدایت می‌کند.

مقصد، خراسان است که همواره پذیرای مسافران بسیار است. اما این بار به منتهی‌الیه شمالی این دیار، کلات نادری. نادرشاه جواهرات مملکتی را در کلات حفظ کرد. کلات در لغت یعنی آبادی، قلعه یا زیستگاهی بر فراز کوه. چندین کلات در ایران و حتی در کشوری مانند پاکستان وجود دارد و کلات نادری یکی از معروف‌ترین‌ها است. کلات مرز ایران و توران. برخی عقیده دارند جنگ رستم و افراسیاب در محل قلعه سفید که نام قدیم روستای خشت بوده، روی داده است.

کلات، با فاصله‌ای حدود ۱۴۵ کیلومتر در شمال شرقی مشهد، بر دامنه کوه هزارمسجد تکیه داده و از سوی دیگر با کشور ترکمنستان همسایه است. کلات، جایی است که تیمور لنگ پس از ۱۴ بار حمله برای تصرف آن ناکام ماند و بازگشت. نادرشاه افشار جایی بهتر از کلات برای نگهداری غنایمی که از هندوستان آورده بود، نیافت و البته کلات محل تبعید بسیاری در دوره معاصر بوده است. تعداد زیادی از مشروطه‌خواهان در دوره قاجار در کلات به‌سر بردند تا از مرکز به اندازه کافی دوره باشند.

علاوه بر این موارد تاریخی، طبیعت کلات خود حکایت‌ها دارد، کوه‌های مه‌گرفته، دره‌های پرآب و بوی شالیزار هر گردشگری را سرمست می‌کند. این تنوع طبیعی در مردمان کلات هم خود را نشان می‌دهد که در گروه‌های قومی مختلف در کنار هم زندگی می‌کنند. کلاتی‌ها ترکیبی از کرد، ترک و فارس هستند که ترکیبشان در سپاه نادر نیز دیده می‌شود.

به دلیل موقعیت کوهستانی کلات، فقط از طریق برخی مدخل‌ها که کلاتی‌ها به آن «دربند» می‌گویند، می‌توان به آن وارد شد. در میان دربندها، گذر فعلی، دربند ارغونشاه خواهد بود که رو به جنوب است. دربندهای دیگر شامل چوب‌بست، کشتنی و دهچه رو به ترکمنستان باز می‌شود.

کلات آنقدر بزرگ نیست که آدرس‌دهی دقیق برای آثار تاریخی لازم باشد. اگر به جای عبور از تونل جدید از راه قدیم یا دربند وارد شوید، برخی آثار از همان بدو ورود قابل مشاهده‌اند.

«کتیبه نادری» در مدخل بند ارغونشاه واقع شده و به دستور نادرشاه در دل کوه کنده شده است که گویا با مرگ وی نیمه کاره می‌ماند. کتیبه با شعری به زبان ترکی از «گلبن افشار» آغاز می شود و با توصیف صفات نادر ادامه می‌یابد. به دلیل آن که این کتیبه حدود ۱۵ متر از زمین ارتفاع دارد، خواندن آن به آسانی ممکن نیست.

«برج و باروی نادر» که بر بلندای کوه به چشم می خورد، از گل و سنگ و آجر ساخته شده است و از بستر رودخانه چیزی حدود ۴۰ متر ارتفاع دارد. در گذشته نگهبانان شهر ورود و خروج را از این محل کنترل می‌کردند.

قدیمی‌ترین اثر تاریخی کلات یا مسجد «کبود گنبد» متعلق به دوره سلجوقی است و نشان می‌دهد که آبادانی کلات به پیش از زمان نادر بازمی‌گردد. مسجد در زمان نادر و سپس در دوره قاجار مرمت شده است. اینک مزار مرمت‌گر زمان فتحعلی‌شاه قاجار و شهدای کلات زیر گنبد دیده می‌شود. در کنار مسجد، حمام نادری قرار دارد که متعلق به دوره نادری است و امروزه به مرکز صنایع دستی تبدیل شده است.

«کاخ خورشید» مهم‌ترین اثر تاریخی و نماد کلات است. درست است که در زمان نادرشاه افشار بنا شده اما شواهد حاکی است بر بنایی قدیمی‌تر متعلق به دوره ایلخانی ساخته شده است. ساختمان سه طبقه در میان باغی قرار دارد که در زمان خود بسیار زیبا بوده است.

برخی می‌گویند زیرزمین کاخ نادری، محل نگهداری غنائم بوده و برخی دیگر معتقدند زندان بوده است. در طبقه همکف تالاری دیده می‌شود که دارای نقاشی‌هایی با طلاکاری و همچنین کتیبه‌ای نواری از آیات قران است. تاریخ کتبیه، سال مرگ نادر را نشان می‌دهد.

طبقه سوم از دو بخش داخلی و خارجی تشکیل شده است که قسمت مشهور بنا، همان بخش خارجی یا استوانه ۶۶ ستونی است.

از نکات جالب کاخ نادری، تزییناتی است به شکل میوه‌های مناطق گرمسیر مانند آناناس، موز و انبه که همگی کار هنرمندانی هستند که نادر از هند آورده بود.

علاوه بر بنا، موزه مردم‌شناسی را که در طبقه زیرین واقع شده نباید از دست داد. موزه شامل ۸ غرفه است که زندگی عشایری، صنایع دستی، مشاغل و حرفه‌های سنتی، آداب و رسوم، گیاهان دارویی و کشاورزی را به نمایش گذاشته است.

حدود ۵ کیلومتر آن طرف‌تر از کلات، سد و بند نادری را می‌توان دید که با سنگ، آجر و ساروج روی ژرف‌رود ساخته شده است و چیزی حدود ۷۰ متر ارتفاع دارد. این سد اکنون کارآیی ندارد زیرا بیشتر زمین‌هایی که در زمان نادر زیر کشت بودند، اینک در محدوده کشور همسایه قرار دارند.در کنار آثار تاریخی، از طبیعت کلات نمی‌توان چشم پوشید. آبشار و رودخانه قره‌سو یکی از این محوطه‌هاست که در ۱۲ کیلومتری کلات واقع شده و محل تأمین آب این شهر در زمان نادر بوده است.

● کلات، تابلویی از فرهنگ‌های متنوع

کلات با وجود گروه‌های قومی فارس و ترک و کرد که ترکیب سپاه نادرشاه افشار را به یاد می‌آورد، تابلویی رنگارنگ از به هم پیوستن تکه‌های متفاوت فرهنگ و هنر پدید آورده که روحی واحد آنها را به یکدیگر متصل کرده است.

علاوه بر آثار تاریخی و طبیعی، در میان مردم بودن و آشنایی با فرهنگ از دیگر جذابیت‌های کلات است. از جمله بخش‌های جالب فرهنگ کلات، موسیقی منطقه است. از مقام های موسیقی خاص منطقه کلات می‌توان به مقام کرمانجی،‌ موسیقی مقامی ترکی و موسیقی فارسی اشاره کرد. این موسیقی توسط افرادی به نام عاشیق نواخته می‌شود. سازهای خاص عاشیق‌ها عبارت است از کمانچه،‌ سرنا و دهل که در مراسم عروسی و ختنه‌سوری می‌نوازند.

● ابریشم‌بافی کلات، سوغاتی از جنس هنر و طبیعت

دور از دسترس بودن کلات سبب شده است تا مردم مایحتاج خود را تهیه کنند. از سوی دیگر ترکیب قومی زمینه‌ای به‌وجود آورده است تا هنرهای متفاوتی از جمله بافته‌های رنگارنگ ابریشمی در کلات یک جا گرد هم آید.

گلیم‌های پر نقش و نگار در روستاهای «قله‌زو» و «آغداش» از اعتبار خاصی برخوردارند و در روستای «زاوین» ابریشم‌بافی هنر اصلی به‌شمار می‌آید. جنس پوشاک محلی منطقه از ابریشم و کرباس است و رنگ قرمز مورد پسند همگان به‌خصوص کردها و ترک‌هاست.

ریسندگی و بافندگی و از جمله آنها ابریشم‌بافی، چادرشب بافی، نواربافی که با کیفیت بالایی تهیه می‌شود در روستاهای زاوین و لایین نو تولید می‌شود. سوزن‌دوزی و جوراب بافی در بیشتر روستاها و گلیم و پلاس در روستاهای آقداش، قله زو، ژرف، سیرزار تهیه می‌شود.

در بین عشایر منطقه نیز که در حال حاضر اکثر یکجانشین شده‌اند، بافت انواع زیراندازها شامل گلیم،‌ جاجیم، پالاش، خورجین،‌ جوال و نمد و نیز انواع دست‌بافت‌ها شامل جوراب پشمی، دستکش، مچ پیچ، شال و پارچه‌های ابریشمی و کرباسی مرسوم است. از مراکز بافت پارچه‌های ابریشمی می‌توان به راوین، سینی کهنه و لایین نو نام برد.

از سوغات مشهور کلات علاوه بر انواع بافته‌های رنگارنگ ابریشمی که عشایر کرد با استفاده از آنها لباس‌های محلی ویژه مردم کرمانج را می‌دوزند، با وجود تنوع گیاهی و رونق طب سنتی، می‌توان به انواع گیاهان دارویی اشاره کرد.

قدومه کلاتی و استوخودوس نمونه‌هایی از این دست هستند. گیاهان دارویی مانند بومادران، بارهنگ، خاکشیر، کاسنی، گل ختمی، زیره سیاه، تمشک و پیاز کوهی از گیاهان معروف این منطقه هستند که به طور طبیعی و خودرو در اختیار مردم قرار دارند. مردم علاوه بر استفاده شخصی از فروش آنها کسب درآمد می‌کنند.

یکی از محصولاتی که در کلات به خوبی به دست می‌آید، برنج است. آب فراوان و خاک رسی شرایط مناسبی برای کشت برنج فراهم آورده است. مزارع برنج در کلات بیشتر در حاشیه رودخانه‌ها قرار دارند.در شهرستان کلات با وجود تنوع قومی، مشاغلی مثل آهنگری، مسگری، جاروبافی، پالان‌دوزی و پیله‌کشی به شیوه سنتی متداول است.