ژئوتوریسم چشمه های گازی گنبد لران

خروج گاز از درز و شکاف های ساختار سطحی میدان نفتی ماماتین در جوار روستای گنبد لران شهرستان رامهرمز یک اثر ژئوتوریسمی جذاب, دیدنی و تماشایی خلق کرده است که دل هر بیننده ای را به وجد می آورد و چشمانش را خیره می کند

خروج گاز از درز و شکاف های ساختار سطحی میدان نفتی ماماتین در جوار روستای گنبد لران شهرستان رامهرمز یک اثر ژئوتوریسمی جذاب، دیدنی و تماشایی خلق کرده است که دل هر بیننده ای را به وجد می آورد و چشمانش را خیره می کند. در این محل گازهای هیدرکربوری از پیچ و خم لایه های چین خورده زمین گذر می کنند، خود را به سطح زمین می رسانند، شعله ور می شوند، به هر سویی زبانه می کشند و خرمنی از شعله های رنگین آتش داغ فروزان و خروشان را به نمایش در می آورند.

چشمه های گازی گنبد لران این نگین سرخ فام انگشتری سبز دشت و دمن منطقه ماماتین یکی از جاذبه های گردشگری زمین شناسی کم نظیر مناطق نفت خیز جنوب ایران (ایالت زمین شناسی زاگرس) به حساب می آید که در این مقاله به معرفی آن پرداخته می شود.

میدان نفتی ماماتین اولین منطقه خوزستان است که بعلت تراوشات متعدد سطحی مورد توجه کاوشگران اولیه نفت واقع شده است. این میدان در ۱۰ کیلومتری شمال خاوری شهرستان رامهرمز و ۱۰۰کیلومتری شمال خاوری اهواز در بین و در امتداد محوری میدان های نفتی هفتکل و پارسی قرار دارد (مطیعی، ۱۳۷۴). به دلیل وجود همین چشمه های نفتی، ژرژبرنارد رینولدز (نماینده دارسی و فرمانده عملیات حفاری درایران) پس از ناکامی در غرب ایران (منطقه چیا سرخ) متوجه مناطق جنوب غربی ایران شد و در ماه سپتامبر ۱۹۰۷میلادی دو حلقه چاه در منطقه ماماتین حفر نمود (یعقوبی نژاد، ۱۳۷۳).

● سابقه تاریخی

آتش های جاودان محل نشت گازهای طبیعی هستند که به طریقی آتش گرفته اند و مدتها سوخته اند و در حال حاضر آثار و بقایای سوختگی در سنگهای مجاور محل نشت دیده می شود. در کیش ایرانیان باستان اینگونه آتش ها مقدس بوده و آنرا به زبان پهلوی اخورایشنیک می نامیده اند.

به زبان زرتشتی زوهیات به معنی آتش جاویدان جهنم خوانده شده است که محل نشت گاز به سطح زمین و به عبارتی قبلا آتش جاودان بوده است (مطیعی، ۱۳۷۴).

چشمه های گازی گنبد لران نیز یکی از این آتش های جاودان می باشد که از گذشته دور تاکنون، درحال سوختن می باشد.

این اثر دائمی و همیشگی از یک سو به دلیل شعله های مشتعل و ازسوی دیگر به دلیل آنکه آثار و شواهد هیدروکربوری در سطح زمین را نشان می دهد، یک اثر ژئوتوریسمی ارزشمند و گرانبها در ایالت زمین شناسی و زمین ساختی زاگرس به حساب می آید که نه تنها برای زمین شناسان بلکه برای همه علاقمندان به طبیعت جذاب و دیدنی می باشد. در زیر، این جاذبه زمین شناسی که از دیدگاه تازه ژئو توریسمی (گردشگری زمین شناسی) دارای اهمیت ویژه ای می باشد، معرفی می گردد.

● موقعیت جغرافیایی

چشمه های گازی گنبد لران در شرق شهرستان رامهرمز در فاصله تقریبی ۶ کیلومتری جنوب شرق ماماتین در کنار جاده آسفالته رامهرمز–روستای ابوالفارس، به مختصات جغرافیایی"۴۸،o۴۹ طول شرقی و "۱۶،o۳۱ عرض شمالی واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا بر اساس دستگاه GPS، ۴۴۱ متر می باشد.

● ژئوتوریسم

برای ژئو توریسم از دیدگاههای مختلف تعاریف متعددی ارائه شده است که ذکر همه آنها در این مختصر نمی گنجد، بنابراین تنها به یک تعریف بسنده می شود. براساس تعریف (رحیم پور، ۱۳۸۵) ژئو توریسم، جئو توریسم، توریسم زمین شناسی (Geotourism) یکی از رشته های تخصصی اکوتوریسم است که به معرفی پدیده های زمین شناسی به گردشگران با حفظ هویت مکانی می پردازد. ژئوتوریسم زیر مجموعه توریسم پایدار بوده و هدف آن حفظ منابع گردشگری در مقاصد است. یعنی هدایت گردشگران به نحوی که محل مورد بازدید برای نسل های آینده هم همانطور باقی مانده و قابل استفاده باشد.

● تاریخچه ژئوتوریسم در جهان

به طور کلی مطالعه در مورد ژئوتوریسم برای نخستین بار در سطح ملی و در مقیاس بزرگ بوسیله اتحادیه صنعت مسافرت و سفر جغرافیای ملی آمریکا صورت گرفته که در آن به پایداری محیط و توسعه همه جانبه پرداخته شده و حتی به مسائل فرهنگی نیز اهمیت داده شده است. ( ناظری، ۱۳۸۵). موضوع گردشگری و حفظ میراث زمین رسما از زمانی مطرح شد که یونسکو با معرفی یک عنوان جدید در علوم زمین تحت عنوان“Geoparks” از سازمان‎ها و مراکز زمین شناسی کشورهای مختلف دعوت به همکاری در این زمینه نموده است (امری کاظمی، ۱۳۸۰).

● تاریخچه ژئوتوریسم در ایران

سابقه ژئوتوریسم در ایران به سال ۱۳۷۸ بر می گردد. در آن زمان آقای مهندس محمدحسن نبوی در هیجدهمین گردهمائی علوم زمین با ارائه مقاله گردشگری زمین شناسی به معرفی این شاخه از اکوتوریسم پرداخت و به سازمان زمین شناسی کشور پیشنهاد کار و مطالعه در زمینه ژئوتوریسم ایران داد. پس از این پیشنهاد، علیرضا امری کاظمی هنرمند توانای جامعه زمین شناسی کشور با جدیت تمام موضوع ژئوتوریسم ایران را دنبال کردند. به طوری که در سال ۲۰۰۲ در کنفرانسی در استرالیا با ارائه مقاله ای تحت عنوان معرفی ژئوتوریسم ایران به معرفی این رشته جدید از توریسم پرداخته است. تاکنون کارهای دیگری نیز توسط مجری طرح ژئوتوریسم کشور انجام شده که به شرح زیر می باشند:

▪ تهیه برنامه بررسی پدیده‌های زمین شناسی به منظور معرفی این پدیده‌ها و فراهم نمودن زمینه‌های ثبت در فهرست ژئوپارک‌های یونسکو، از سال ۱۳۷۹ تاکنون اکثر نقاط با اهمیت کشور در این زمینه شناسایی و معرفی شده است.

▪ آغاز طرح ژئوتوریسم کشور، ۱۳۸۰.

▪ ارایه مقاله ی آغازی بر ژئوتوریسم ایران introduction to Geotourism of Iran An، ۱۳۸۱.

▪ تهیه نخستین اطلس ژئوتوریسم ایران (اطلس ژئوتوریسم قشم)، ۱۳۸۳.

▪ ارایه مقاله ی نگاهی به مفاهیم کلی ژئو پارک میراث زمین شناسی و ژئوتوریسم و بررسی جایگاه ایران در این زمینه، ۱۳۸۵.

▪ شرح پتانسیل‌های ژئوتوریسم ایران. در یکی از فصول کتاب "Geotorism" از انتشارات معتبر Elsevier انگلستان که توسطRoss Dowling و David Newman در سال ۲۰۰۶ تدوین شده است. این کتاب اولین کتابی است که بطور کامل و اصولی ژئوتوریسم را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و هم اکنون در دانشگاه‌های استرالیا و انگلستان تدریس می شود.

اخیرا نیز چند مقاله با عناوین ژئوتوریسم بزرگ ترین نودول های آهکی ایران (۱۳۸۴)، ژئوتوریسم بزرگ ترین بودیناژ های ایران (۱۳۸۵)، و ژئوتوریسم کوه سوخته امیدیه (۱۳۸۵)، توسط رحمانی و همکاران در زمینه ژئوتوریسم حوضه زاگرس ارائه شده است.

همچنین پژوهشگران دانشگاه شیراز و دانشگاه چارلز کشور چک در سال ۲۰۰۶ بزرگ ترین غار نمکی دنیا را از جزیره قشم گزارش کرده اند.

● ژئوتوریسم چشمه های گازی گنبد لران

کارشناسان گروه سطح الارضی معاونت زمین شناسی گسترشی شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب (NISOC) در بهمن ماه سال ۱۳۸۵طی دو مرحله از چشمه های گازی گنبد لران بازدید کردند. مشاهدات این گروه به شرح زیر می باشد:

▪ در این محل شعله های رنگین آتش سوزان و فروزان همچون سیلی خروشان از دامنه های تپه های مارنی بیرون می زند.

▪ چندین تپه که در آغوش هم خفته اند در آتشی سرخ و سوزان می سوزند.

▪ رنگ ویژه تپه ها، آنها را از مناظر اطراف مجزا کرده است.

▪ اطراف هاله آتش، سوخته و دود زده است.

▪ سازندهای تشکیل دهنده تپه ها (سازند تبخیری گچساران و سازند مارنی میشان) در اطراف هاله سوخته و پخته شده اند به طوری که پای فرد به راحتی در آن فرو می رود.

▪ از کمرکش تپه ها تا اوج آنها زمین گرم و داغ است.

▪ در بخش های خاموش شده (گچ ترش غیر فعال) آثار و شواهد بلورهای گوگرد به چشم می خورد.

▪ تغییر و تبدیل تدریجی فرایند گچ ترش فعال به گچ ترش غیر فعال به طور کامل مشخص می باشد.

● دسته بندی پدیده زمین شناسی چشمه های گازی گنبد لران

از لحاظ کارشناسی هر جاذبه گردشگری زمین شناسی بر اساس ارزش و اهمیت آن و همچنین میزان گیرایی برای جذب جهانگردان دارای رتبه ای می باشد. در این مقاله جهت تعیین رتبه چشمه های گازی گنبد لران از سه طبقه بندی استفاده شده است.

الف) طبقه بندی پیشنهادی (نبوی، ۱۳۷۸)

دراین طبقه بندی پدیده های زمین شناسی بر پایه ارزش آنها برای گروههای سنی و کاری و همچنین گیرایی آنها برای گردشگران درون مرزی و برون مرزی به ۶ گروه:

۱) بی همتا بودن،

۲) تک پدیده استانی،

۳) کمیاب بودن،

۴) الگو و شناساگر،

۵) چند گونگی و

۶) نونده تقسیم شده است. براساس ویژگی های چشمه های گازی گنبد لران، این اثر در رده های زیر قرار می گیرد:

▪ کمیاب بودن (برخی از پدیده ها چندان فراوان نیستند و کمیابی آنها گیرایی ایجاد می کند و خواستار فراوانی خواهند داشت).

▪ الگو و شناساگر (برای هدف های آموزشی دارای ارزش فراوانی می باشد و برای گردشگران عادی نیز گیرایی دارد).

ب) طبقه بندی پیشنهادی (امری کاظمی، ۱۳۸۵)

در این طبقه بندی بطور کلی پدیده‌های زمین شناسی ایران یا سایت‌های میراث زمین شناسی از نظر میزان اهمیت و ارزش به سه گروه اصلی:

۱) سایت‌های منطقه‌ای،

۲) سایت‌های ملی

۳) سایت‌های بین‌المللی تقسیم شده است.

با توجه به ویژگیهای چشمه های گازی گنبد لران این جاذبه ژئوتوریسمی در گروه اول قرار می گیرد. این گروه، پدیده‌هایی هستند که در کشور نمونه‌های دیگری از آن نیز مشاهده می‌شود و از این رو دارای ویژگی منحصربفرد و یکتایی در کشور نیستند اما برای بهره‌برداری‌های در سطح استان و توریسم محلی کاربرد داشته و از این رو دارای اهمیت هستند.

ج) طبقه بندی براساس نحوه تشکیل و ماهیت (امری کاظمی، ۱۳۸۵)

در این طبقه بندی پدیده‌های زمین شناسی بر اساس نحوه تشکیل و ماهیت خود به گروه‌های مختلفی تقسیم بندی شده است. یکی از این دسته بندی‌ها، پدیده‌ها را به گرو‌ه‌های:

۱) ماگماتیسم،

۲) فرسایش،

۳) تکتونیک و زمین ساخت،

۴) زمین شناسی مهندسی و زیست محیطی،

۵) مرتبط با اکوتوریسم،

۶) رسوب شناسی

۷) باستان - زمین شناسی، تقسیم می کند.

اگرچه چشمه های گازی گنبد لران در اثر فعالیت های تکتونیکی و ایجاد درز و شگستگی در سنگ پوشش مخزن آسماری میدان نفتی ماماتین ایجاد شده است (در این محل سنگ پوشش به سطح زمین نزدیک می باشد) و می توان این پدیده زمین شناسی را به دسته سوم عوامل ربط داد اما ارتباط این فرایند به پدیده های تراوشات سطحی مواد هیدروکربوری (نفت و گاز) دور از انتظار نمی باشد که در طبقه بندی فوق جای آن خالی می باشد.

● ارزش های گردشگری چشمه های گازی گنبد لران

اثر ژئوتوریسمی چشمه های گازی گنبد لران به دلیل دارا بودن برخی امتیازات گردشگری از نقش ویژه ای در صنعت گردشگری زمین شناسی برخوردار می باشد. این امتیازات به شرح زیر می باشند:

۱) در نزدیکی شهر رامهرمز قرار گرفته است.

۲) جاده رامهرمز – روستای ابوالفارس از کنار آن می گذرد.

۳) شعله های آتش، مرتب و دائما در حال جوش و خروش است.

۴) آثار و شواهد آتش های سوخته قدیمی در محل کاملا مشخص می باشد و به راحتی می توان مسیر کلی آتش را در طول تاریخ زمین شناسی بر روی سطح زمین مشخص کرد.

۵) در اطراف این چشمه ها در محدوده بین ماماتین و شاردین انواع تراوشات نفتی در سطح زمین از جمله چشمه های گوگردی، چشمه های گرمابی، گچ ترش فعال، گچ ترش غیر فعال، آسفالت و نفت سنگین وجود دارند که دست به دست هم داده اند و در مجموع یک کارگاه آموزشی و دیدنی کم نظیر زمین شناسی را خلق کرده اند که بازدید آن برای هر زمین شناسی خالی از لطف نخواهد بود.

● نتیجه گیری :

در این مقاله چشمه های گازی گنبد لران (Gas Seepages) به عنوان یک جاذبه گردشگری زمین شناسی در طبقه آثار کمیاب، الگو و شناساگر که در اثر عوامل ساختمانی و تکتونیکی ایجاد شده و یکی از سایت های منطقه ای کشور به حساب می آید از میدان نفتی ماماتین واقع در ناحیه زمین شناسی زاگرس چین خورده (استان خوزستان) گزارش می شود.

مهندس علی رحمانی

نفت نیوز

منابع فارسی :

۱. امری کاظمی، ع.، ۱۳۸۱، آغازی بر ژئوتوریسم ایرانAn introduction to Geotourism of Iran ، مجموعه مقالات بیست و یکمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

۲. امری کاظمی، ع.، ۱۳۸۳، اطلس ژئوتوریسم قشم (نگاهی به پدیده های زمین شناسی جزیره قشم)، پایگاه ملی داده های علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، ۱۱۳ صفحه.

۳. امری کاظمی، ع.، ۱۳۸۵، نگاهی به مفاهیم کلی ژئوپارک‌، میراث زمین شناسی و ژئوتوریسم و بررسی جایگاه ایران در این زمینه، مجموعه مقالات بیست و پنجمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

۴. رحمانی، ع.، امیری بختیار، ح.، شب افروز، ر. و برزگرزندی، م.، ۱۳۸۴ ، ژئوتوریسم بزرگترین نودول های آهکی ایران، مجموعه مقالات بیست و چهارمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

۵. رحمانی، ع.، سراج، م.، غبیشاوی، ع. و قلاوند، ه.، ۱۳۸۵ ، ژئوتوریسم بزرگترین بودیناژهای های ایران، مجموعه مقالات دهمین همایش انجمن زمین شناسی، دانشگاه تربیت مدرس تهران.

۶. رحمانی، ع.، غبیشاوی، ع.، سراج، م. و راکی، ع.، ۱۳۸۵ ، ژئوتوریسم کوه سوخته امیدیه، مجموعه مقالات بیست و پنجمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

۷. رحیم پور، ع.، ۱۳۸۵، ژئوتوریسمGeotourism دو ماهنامه بین المللی میراث فرهنگی، گردشگری و هتل داری، شماره ۳۳.

۸. مطیعی، ۶۵۲۵۹;. ، ۱۳۷۴، زمین شناسی ایران (زمین شناسی نفت زاگرس، جلدهای ۱ و ۲)، انتشارات سازمان زمین شناسی کشور، ۱۰۰۹ صفحه.

۹. ناظری، ف.، ۱۳۸۵، ژئو توریسم و پایداری محیط. سایت میراث فرهنگی و گردشگری.

۱۰. نبوی، م. ح.، ۱۳۸۴،گردشگری زمین شناسی ( (Geotourismمجموعه مقالات هیجدهمین گردهمایی علوم زمین، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، صفحات ۱۰۳۹ تا ۱۰۴۹.

۱۱. یعقوبی نژاد، ع.، ۱۳۷۳، رییس نفت. انتشارات یادواره کتاب. ۳۴۶ صفحه.

References:

۱۲- Bruthans,J., Filippi, M., Zare, M., Asadi, N., and Vilhelm, Z., ۲۰۰۶, ۳ N Cave: The Longest Salt Cave in the World, NSS NEWS.

نفت نیوز: مهندس علی رحمانی، دانشجوی دکتری چینه و فسیل شناسی دانشگاه اصفهان، کارشناس ارشد شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب می باشد.