هزینه و فایده نفس کشیدن

مدتی است که مساله آلودگی هوای تهران به عنوان یک مساله اقتصادی ذهنم را درگیر کرده است

● راهکاری اقتصادی برای معضل آلودگی هوای تهران

مدتی است که مساله‌ آلودگی هوای تهران به عنوان یک مساله‌ اقتصادی ذهنم را درگیر کرده است.

این شد که بر آن شدم به عنوان یک تمرین ذهنی تلاش کنم با استفاده از آموخته‌هایم از اقتصاد (آن هم اقتصاد ابتدایی و نه پیشرفته) نقشه‌ای را برای بهتر شدن مشکل آلودگی هوای تهران بنویسم چون به نظرم علم اقتصاد برای این مشکل راه‌حل دارد، راه‌حلی مبتنی بر بازار و سایر نهادها که شاید از مطالعات مهندسی حاصل نشود. (حتی در اقتصاد گرایشی به نام urban economics وجود دارد که به مسائل اقتصادی شهری می‌پردازد.)

البته بدیهی است که در این نوشته به هیچ عنوان ادعای داشتن یک راه‌حل همه جانبه و قابل اجرا و حتی علمی برای این مشکل پیچیده ندارم و تنها به عنوان یک کنجکاوی ذهنی و تبادل نظر با خوانندگان علاقه‌مند این متن را می‌نویسم. اگر چه بیشتر راه‌حل‌های مطرح شده چندان غریب یا بدیع نیز نیستند و در بسیاری از شهرهای موفق دنیا سیاست‌هایی کم و بیش مشابه در حال اجرا است.

قبل از شروع لازم است تا مساله‌ را تعریف کنیم و ببینیم که هدف ما چه چیزی هست و چه چیزی نیست.

هدف‌ها: ۱- هوای پاکیزه و سالم برای تهران ۲- آمد و شد سریع و آسان در تهران

ناهدف‌ها: ۱- آمد و شد ارزان در تهران

البته بدیهی است که اگر ناهدف‌های ما هم در کنار هدف‌هایمان محقق شود حتی بیشتر هم خوشحال می‌شویم، اما اگر قرار باشد بین اینها انتخاب کنیم، اولویت را به هدف‌ها می‌دهیم و ناهدف‌ها را فدا می‌سازیم. اگر شما هم در این هدف‌ها و ناهدف‌ها با من هم‌رای باشید می‌توانیم به راه‌حل بپردازیم.

● شناسایی مشکل

ابتدا باید ببینیم ریشه مشکل هوای ناپاک و کندی آمد و شد (که هدف‌های ۱ و۲ ما رفع آنهاست) چیست. به نظر می‌رسد ریشه مشکل ۱- استفاده بیش از حد از خودروها و موتورسیکلت‌ها ۲- پرمصرف بودن این وسایل نقلیه ۳- پایین بودن کیفیت سوخت باشد. برای مشکل ۳ در اینجا راه‌حلی را مطرح نمی‌کنم و مقاله‌ جداگانه‌ای می‌طلبد و فرض می‌کنم که مشکل آلودگی هوای تهران کمتر مربوط به صنایع اطراف تهران و آلاینده‌های خانگی است. (در حالی که برای این فرض داده‌ای را بررسی نکرده‌ام و ممکن است این فرض غلط باشد.) خب چه چیزی باعث ۱- استفاده بیش از حد از وسایل نقلیه سوختی ۲- پرمصرف بودن این وسایل نقلیه؛ شده است؟ به نظر می‌رسد دلیل آن اقتصادی‌تر (ارزان‌تر) بودن این گزینه‌ها برای شهروندان نسبت به گزینه‌های پاک‌تر (مانند حمل‌و‌نقل عمومی) است. این اقتصادی‌تر بودن البته هم می‌تواند به معنای ارزان‌تر بودن پولی باشد و هم به معنای اقتصادی‌تر بودن از نظر زمان و زحمت لازم برای جابه‌جایی از یک نقطه شهر به نقطه دیگر. اگر این هزینه نسبی را به عنوان علت اصلی موارد ۱ و ۲ در بالا بپذیریم (که البته ادعایی است که خود نیاز به شواهد تجربی دارد) راه‌حل مساله‌ بلافاصله خودش را به ما نشان می‌دهد: ارزان‌تر کردن نسبی گزینه‌های پاک و گران‌تر کردن نسبی استفاده از خودرو و به‌ویژه خودروهای پرمصرف. در ادامه سعی می‌کنم پیشنهادی عملی (در مقابل نظری) برای پیاده‌ شدن این راه‌حل ارائه کنم.

● راه‌حل پیشنهادی

گران‌سازی نسبی داشتن/استفاده از خودروی شخصی

بالا بودن هزینه استفاده از خودروی شخصی موجب کاهش استفاده از آن خواهد شد. در حال حاضر هزینه‌ای که دارندگان خودروها بابت پارک، جریمه یا عوارض می‌پردازند در حدی نیست که آنها را به استفاده کمتر از خودرو ترغیب کند. در حالی که جای زیادی برای افزایش هزینه پارکینگ شهری (و در ازای افزایش عرضه عمومی) یا افزایش هزینه جریمه‌های رانندگی وجود دارد.

● گران‌سازی نسبی مصرف سوخت

علاوه بر آزاد شدن قیمت بنزین (یعنی حذف یارانه‌ سوخت و عرضه سوخت به صورت رقابتی) بستن مالیات بر مصرف بنزین (و سایر سوخت‌های فسیلی) در اقتصاد قابل توجیه است؛ چرا که مصرف سوخت به دلیل ایجاد آلودگی دارای اثرات خارجی منفی (negative externalities) بوده و گرفتن مالیات بر مصرف بنزین موجب کاهش مصرف آن در حد بهینه خواهد شد.

● ارزان‌سازی نسبی خودروهای کم‌مصرف

البته افزایش هزینه استفاده از خودرو و مصرف بنزین بدون عرضه‌ خودروهای کم‌مصرف جایگزین تنها موجب افزایش فشار بر مردم شهری خواهد شد. بنابراین گزینه‌ خرید خودروی کم‌مصرف باید در دسترس مردم قرار بگیرد و این کار تنها از راه آزادسازی واردات خودروهای خارجی با تعرفه‌های پایین شدنی است. مزیت دیگر این کار کاهش نسبی قیمت خودرو برای شهروندان است که به این ترتیب تا حد زیادی اثر رفاهی منفی افزایش قیمت بنزین مهار می‌شود و شاید حتی اثر کل مثبت باشد.

در حال حاضر با وجود انحصار در صنعت خودروی داخلی مردم عملا مجبور به خریداری خودروهای پرمصرف و کم‌‌کیفیت داخلی هستند، در حالی که اجازه‌ واردات آزاد خودرو موجب دسترسی مردم به خودروهای کم‌مصرف، ارزان‌قیمت و امن خواهد شد و به بهبود کیفیت هوا کمک خواهد کرد.

● مقررات‌زدایی از بازار حمل‌و‌نقل عمومی و ایجاد بازار رقابتی با ورود آزاد

دوباره، در کنار گران کردن استفاده از خودرو، گزینه‌های جایگزین نیز باید در اختیار مردم قرار بگیرد که یکی از آنها حمل‌و‌نقل عمومی سریع و راحت است. اما عرضه کافی حمل‌و‌نقل عمومی در تهران همواره با مشکل مواجه بوده و به نظر می‌آید شلوغ بودن مترو و اتوبوس‌ها از مشکلات همیشگی این شهر است. یک راه برای حل این مشکل جذاب کردن ورود به بازار و عرضه حمل‌و‌نقل عمومی است و این کار ممکن نمی‌شود مگر با: ۱- رفع کنترل قیمتی از این بازار ۲- آسان‌سازی ورود به این بازار. یعنی از یک طرف نهادهای دولتی تعیین‌کننده قیمت خدمات حمل‌و‌نقل نباشند و اجازه دهند تا قیمت به صورت رقابتی تعیین شود تا از این طریق عرضه خدمات حمل‌و‌نقل افزایش یابد. از طرف دیگر فعالان این صنف (تاکسیرانان به‌ویژه) نتوانند مانع ورود سایرین به این بازار شوند تا انحصاری در این بازار شکل نگیرد. و این مقررات‌زدایی در مورد همه انواع حمل‌و‌نقل عمومی ( تاکسی‌های خطی، تلفنی، و خطوط اتوبوسرانی) صورت گیرد.

● تجاری‌سازی/سودآور کردن متروی تهران همراه با مقررات‌گذاری آن به عنوان انحصارگر

یکی از مشکلات همیشگی متروی تهران کم بودن بودجه آن و نداشتن منابع کافی برای سرمایه‌گذاری و توسعه مترو است. در درجه اول باید مشخص شود که آیا توسعه بیشتر مترو اقتصادی است یا خیر. یعنی آیا پول گزافی که قرار است صرف توسعه مترو شود، اگر صرف سایر پروژه‌های حمل‌و‌نقل شهری می‌شد آیا نتایج موثرتری به همراه نداشت؟ اگر نتیجه این بود که توسعه مترو اقتصادی است، در قدم بعدی باید کاری کرد که مترو بتواند تمام هزینه‌های خودش را (یعنی هم هزینه‌های جاری و هم سرمایه‌گذاری) خودش تامین کند و این کار تنها با افزایش درآمد آن (یعنی افزایش قیمت بلیت‌های مترو) امکان‌پذیر است. پس باید اجازه داد که قیمت بلیت مترو به صورت آزاد تعیین شود (به جز در مواردی که مترو دارای انحصار است)، و به جای استفاده از یارانه‌های دولتی، مترو از وام‌های داخلی یا خارجی برای پروژه‌های توسعه‌اش استفاده کند تا تنها تا حدی توسعه پیدا کند که توجیه اقتصادی داشته باشد. به این ترتیب، توسعه مترو، در صورت اقتصادی بودن، به عنوان یک گزینه جایگزین با آلودگی کمتر می‌تواند به پاکیزگی هوا کمک کند.

● تجاری‌سازی/تواناسازی پست

یکی دیگر از گزینه‌های جایگزین رفت و آمدهای درون شهری، پست‌های شهری هستند. آزادسازی قیمت پست و اجازه فعالیت آزادانه و رقابتی به شرکت‌های پستی موجب عرضه خدمات پستی قابل اطمینان خواهد شد. تا جایی که حتی اگر این آزادسازی موجب افزایش قیمت خدمات پستی شود، بسیار از شهروندان و کسب‌وکارها ممکن است استفاده از آن را به استفاده از خودروی شخصی ترجیح دهند.

● ایجاد زیرساخت برای تعاملات الکترونیکی و بدون نیاز به آمد و شد درون‌شهری

یک بستر فناوری اطلاعات امن و سریع، به همراه نهادهای مالی و قوانین مورد نیاز، می‌تواند مشوق عرضه بسیاری از خدمات و حتی کالاها به صورت آنلاین باشد. به این ترتیب، و اگر مشتریان بتوانند کالاها یا خدمات خود را به صورت آنلاین خریداری کنند، نیاز به رفت و آمد درون شهری نیز کمتر خواهد شد. به همین ترتیب عرضه آنلاین خدمات دولتی به همراه مشوق‌هایی همچون تخفیف در این خدمات در صورت استفاده به صورت آنلاین می‌تواند جایگزینی برای بسیاری از سفرهای درون‌شهری باشد.

● آیا نتیجه این طرح به نفع مردم خواهد بود؟

با اجرای چنین طرحی ممکن است در کل هزینه حمل‌و‌نقل در شهر تهران افزایش یابد. اما ادعای من این است که با وجود این گران شدن، مردم از رفاه بالاتری برخوردار خواهند بود. زیرا:

۱- آمد و شد سریع‌تر و راحت‌تر و در دسترس‌تر است (معطل‌ شدن کمتر در صف اتوبوس یا تاکسی، اتوبوس‌ها و تاکسی‌های مجهز، ترافیک پایین و رسیدن سریع به مقصد بدون اتلاف وقت و تحمل فشار عصبی در ترافیک سنگین، ایستگاه‌های اتوبوس در جای‌جای شهر و…)

۲- هوا پاکیزه‌تر است در نتیجه شهروندان سالم‌تر و شادتر خواهند بود.

۳- اساسا نیاز به آمد و شد به دلیل وجود گزینه‌های جایگزین کمتر شده در نتیجه گران شدن آن چندان هم نامطلوب نیست.

یعنی با وجود گران‌تر شدن رفت و آمد مردم خواهند توانست همان کاری را که قبلا انجام می‌دادند انجام دهند منتها با هزینه کمتر (شامل هزینه زمانی، سلامتی، عصبی و حتی مالی.)

● موانع سیاسی انحصارگران خودرو

یکی از مخالفان اصلی چنین طرحی تولیدکنندگان داخلی خودرو خواهند بود چرا که با واردات آزاد خودرو، با وجود این که به نفع مردم خواهد بود، به دلیل تضاد با منافع صنفی آنان و انحصار آنان، به شدت مخالفت خواهند کرد. این انحصارگران به دلیل این که دارای تشکیلات هستند از قدرت چانه‌زنی سیاسی برخوردار بوده و می‌توانند با لابی کردن مانع اجرای آزادسازی واردات خودرو شوند. (هم‌چنان که تاکنون نیز در این کار موفق بوده‌اند.)

● ترس از نارضایتی مردم از افزایش قیمت حمل‌و‌نقل

شورای شهر و دولت نسبت به قیمت حمل‌و‌نقل شهری حساس هستند، چرا که مردم افزایش قیمت این خدمات را کار دولت می‌دانند و این از نظر سیاسی برای صاحبان قدرت سیاسی در دولت و شورای شهر پرهزینه است. اما یک راه برای پیشگیری از چنین مشکلی می‌تواند این باشد که ابتدا یک بازار آزاد حمل‌و‌نقل خصوصی در کنار بخش دولتی ایجاد شود و افزایش قیمت و احیانا خصوصی‌سازی حمل‌و‌نقل دولتی تنها در قدم‌های بعدی و پس از موفقیت بازار خصوصی صورت گیرد.

عکس: آکو سالمی

نویسنده: امیررضا خسروشاهی

منبع: وبلاگ کافه اقتصاد