چهارشنبه, ۱۵ اسفند, ۱۴۰۳ / 5 March, 2025
نگاهی به نشانه شناسی هنر مفهومی
در این مختصر، سعی شده تا هنر مفهومی از دیدگاهی نشانه‌شناختی مورد بررسی قرار گیرد. مسئله‌ی قابل‌طرح در این ارتباط آن است كه آثار معرفی‌شده در قالب هنر مفهومی در چارچوب كدام‌یك از سه نوع نشانه‌ی مطرح‌شده از سوی پیرس قابل بررسی‌اند. به عبارت ساده‌تر، رابطه‌ی صورت و معنی در آثار هنر مفهومی، قراردادی، طبیعی یا تصویرگونه است؟
۱ـ هنر مفهومی
هنر مفهومی در اواسط دهه‌ی ۱۹۶۰ توسعه یافت. در این نوع هنر، مفهوم و محتوای اثر هنری بر شی‌ء محصول آفرینش هنری برتری دارد. ۱
این مسئله كه آیا واقعاً آنچه به‌اصطلاح هنر مفهومی نامیده می‌شود به‌عنوان هنر قابل بررسی است، مورد تردید قرار دارد. هنر مفهومی بیش از آنكه به اشكال و مواد مرتبط باشد، با مفاهیم و اندیشه‌های شكل‌دهنده به این اشكال سروكار دارد. نخستین گروه از هنرمندانی كه در اوایل دهه‌ی ۱۹۶۰ به خلق آثار هنری قابل‌طبقه‌بندی در زمره‌ی هنرهای مفهومی پرداختند، بازی با لغات را نیز به آثار هنری خود ضمیمه كردند. به‌سختی می‌توان هنر را تا سطح اندیشه‌ی محض تقلیل داد. بی‌تردید، هر آفرینش هنری اندیشه‌ای را می‌نمایاند؛ ولی اندیشه‌ی محض به گونه‌ای كه در قالب گفتار و نوشتار متجلی می‌گردد با تجربه‌ی آن در قالب هنر تفاوت دارد. ۲ برخی منتقدان آثار هنری بر این باورند كه هنر مفهومی صرفاً بهانه‌ای است برای توجیه كم‌كاری پدیدآورندگانشان. به بیان ساده‌تر، وقتی هنرمند به باقی‌ماندن در لایه‌ی اندیشه‌ی زیربنایی اكتفا می‌كند، هنر مفهومی شكل می‌گیرد. ۳
سُل لوویت (Sol Lewitt) در دفاع از هنر مفهومی، مدعی شد كه تمام اندیشه‌های هنری الزاماً نباید به شی‌ء هنری بدل شوند. به اعتقاد وی، نقد هنر دیگر بی‌مورد است؛ زیرا هنرمند خود می‌تواند تحلیلی بر اثر هنری‌اش ارائه دهد و این‌گونه تحلیل‌ها، همانند یك مجسمه یا یك نقاشی، اثر هنری محسوب می‌شوند.
هنر مفهومی به شیوه‌ای گسترده، تحت‌تأثیر خلاقیت مارسل دوشان (Marcel Duchamp) در نام‌گذاری مجدد اشیا شكل گرفت. او در ۱۹۱۷، یك «توالت فرنگی» را در نمایشگاه آثار هنری قرار داد و آن را چشمه ) Fountain ) نامید. در این روند، هنرمند اندیشه‌ای را به یك شئی ملحق می‌سازد كه پیش از آن به شئی موردنظر پیوسته نبوده است. در این دیدگاه، از آن‌جا كه اندیشه نسبت به شی‌ء هنری برتری دارد، هر اندیشه‌ای می‌تواند به هر شی‌ء ملحق شود. به‌این‌ترتیب، دوشان مدعی شد كه توانسته اندیشه‌ای تازه برای شی‌ء مذكور به‌وجود آورد. ازآن‌پس، هنر نام‌گذاری مجدد اشیا به‌منظور نمایش اختیاری‌بودن نظام نام‌گذاری، در خدمت هنرمندان قرار گرفت. ۴
رویكرد دوشان و دیگر دادائیست‌ها در آثار هنرمندانی كه خود را پیرو «هنر سیال» (Fluxus) می‌دانستند، متبلور شد. جانِ كیج (John Cage) ، سردمدارِ هنر سیال، در پی ازمیان‌بردن مرزهای هنر و زندگی بود و به نقش اتفاق و تصادف در شكل‌دهی به اثر هنری پای‌بندی نشان می‌داد. ۵
هنر كمینه (minimal art) نیز از دیگر اشكال هنری متعاقبِ هنر مفهومی محسوب می‌شود. در هنر كمینه، گرایش بر ساده‌سازی عناصر حشو است. در زمینه‌ی هنرهای بصری، گاه هندسه‌ی ساده‌ی نقاشی یا مجسمه بر شكل تفصیلی آن غلبه می‌یابد و ملاحظات ریاضی اثر هنری بر شیوه‌های اجرایی آن مقدم فرض می‌شود. ۶
در ارتباط با معرفی آنچه هنر مفهومی خوانده می‌شود، توجه به این نكته ضروری به نظر می‌رسد كه اصطلاحات هنری متداولِ مرتبط با شیوه‌های اجرایی آفرینش هنری نمی‌تواند برای تحلیل نمونه‌های هنر مفهومی مورد استفاده قرار گیرد؛ و همواره باید به این مسئله توجه شود كه در این نگرش، اثر هنری ظرفی است برای مظروفش كه همان اندیشه است. ۷
تصاویر ۱ تا ۳ ارائه‌شده در زیر ۸ ، در زمره‌ی آثار هنری مفهومی قابل طبقه‌بندی‌اند.
تصویر۱ ـ «نه»
Smithsonian American Art
تصویر۲ ـ «پنجره»
Bruce Nauman, "Window", Neon Tubing, ۵۹ * ۵۵", ۱۹۶۷.
تصویر۳ ـ «گفت‌وگویی عاری از معنی»
Vincenzo Agnetti, "A Dialogue Without Meanings", ۱۹۷۴
در این مرحله، جا دارد به معرفی انواع نشانه از دید پیرس بپردازیم تا به این وسیله ابزار لازم را برای تحلیل نشانه‌شناختی تصاویر ۱ تا ۳ را به دست دهیم.
۲ ـ انواع نشانه
چارلز ساندرز پیرس (C.S. Pierce) به طبقه‌بندی انواع نشانه پرداخت. ۹ وی میان شمایل (icon) ، نمایه (index) و نماد (symbol) تفاوت نهاد. به اعتقاد وی، شمایل نشانه‌ای است كه میان صورت و معنی‌اش نوعی شباهت صوری وجود داشته باشد. مثلاً نقاشی یك صورت كه به صاحب آن صورت دلالت می‌كند، نشانه‌ی شمایلی محسوب می‌شود. ۱۰ نمایه نشانه‌ای است كه میان صورت و معنی‌اش رابطه‌ای استنتاجی وجود دارد. برای نمونه، دلالت «دود» به «آتش» و «حرارت بالای بدن» به «تب» نمایه محسوب می‌شوند. ۱۱ اما نماد نشانه‌ای است كه میان صورت و معنی‌اش رابطه‌ای قراردادی وجود دارد. نشانه‌های زبانی [ =واژه‌ها ] و علائم راهنمایی رانندگی نماد محسوب می‌شوند. ۱۲
به اعتقاد سجودی ۱۳ ، میزان قراردادی‌بودن رابطه‌ی میان صورت و معنی، در این سه نوع نشانه به ترتیب كاهش می‌یابد. نشانه‌های نمادین بسیار قراردادی‌اند. در قطب مخالف، نشانه‌های نمایه‌ای قرار دارند كه براساس اجباری كور توجه را به معنی نشانه معطوف می‌كنند. ۱۴ در حدفاصل نشانه‌های نمادینِ و نمایه‌ای، نشانه‌های شمایلی قرار دارند كه دلالت صورت نشانه به معنی در آنها تاحدی قراردادی و تا حدی طبیعی و اجباری است. هرقدر صورت نشانه بیشتر در قید معنی آن باشد، نشانه انگیخته‌تر (motivated) خواهد بود. ۱۵ هرچه نشانه‌ای كم‌تر انگیخته باشد، درك و به‌كارگیری آن بر یادگیری نوعی قرارداد توافقی متكی است. جایگاه هر یك از انواع نشانه‌های شمایلی، نمایه‌ای و نمادین بر پیوستار قراردادی‌بودن نشانه‌ها ( پیوستار۱) نشان داده شده است.
پیوستار۱
نماد شمایل نمایه
افزایش میزان قراردادی‌بودن كاهش میزان قراردادی‌بودن
۳ـ نشانه‌شناسی هنر مفهومی
با معرفی آنچه در اصطلاح هنر مفهومی نامیده می‌شود و اشاره به انواع نشانه از دید پیرس، در این مرحله جا دارد به این نكته پرداخته شود كه آثار هنری قابل‌طبقه‌بندی تحت عنوان هنر مفهومی، چه نوع نشانه‌هایی قلمداد می‌گردند و نیز این‌كه رابطه‌ی صورت و معنی نشانه در آنها تا چه حد قراردادی است یا این‌كه تا چه اندازه انگیخته و طبیعی محسوب می‌شود؟
توصیف هنر مفهومی به مثابه‌ی گرایشی در هنر كه در آن اندیشه بر صورتِ اثر هنری ارجحیت می‌یابد، ما را بر آن می‌دارد تا به دنبال وجه اشتراك این‌گونه آثار و نشانه‌های نمادینِ باشیم. در ارتباط با نشانه‌های نمادینی مانند واژه‌ها نیز صورت و معنی تغییرپذیر است و در گذر زمان، صورت نشانه می‌تواند تغییر كند. این مسئله به شیوه‌ای برجسته در حركت دوشان در ارتباط با هنر نام‌گذاری مجدد اشیا و آفرینش هنری به نمایش گذارده شد. به عبارت ساده‌تر، آن هنگام كه هنرمند برای نمونه، «فنجان قهوه» را «درخت» نام می‌نهد، به شیوه‌ای برجسته، اندیشه را بر شكل اثر هنری برتری می‌بخشد و نیز تغییرپذیری رابطه‌ی صورت و معنی را در سطح نماد به نمایش می‌گذارد. حال، باتوجه به آنچه گفته شد، آیا می‌توان نتیجه گرفت كه آثار هنری مفهومی نشانه‌هایی صرفاً نمادین محسوب می‌شوند؟
![دانشگاه اصول دین (به ریاست آیت الله اراکی) در ۱۴۰۳، صد میلیارد بودجه گرفته، سال بعد ۱۱۹ میلیارد خواهد گرفت/ کافیست این نهاد‌ها در بودجه پا دار شوند [تا باز هم بودجه دریافت کنند]](/news/u/2025-03-04/entekhab-u9y4y.jpg)
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست