صاحبنظری كه «درد دین» داشت

آشنایی من با استاد مورخ و محقق حجت الاسلام و المسلیمن علی دوانی به اوایل دهه ۱۳۴۰ با مطالعه مقاله های تاریخی ایشان در مجله درس هایی از مكتب اسلام و سپس مطالعه آثارشان در اواسط همان دهه و آشنایی نزدیك با ایشان از اواخر دهه ۴۰ باز می گردد

آشنایی من با استاد مورخ و محقق حجت الاسلام و المسلیمن علی دوانی به اوایل دهه ۱۳۴۰ با مطالعه مقاله های تاریخی ایشان در مجله درس هایی از مكتب اسلام و سپس مطالعه آثارشان در اواسط همان دهه و آشنایی نزدیك با ایشان از اواخر دهه ۴۰ باز می گردد.

سفر تبلیغی آن مرحوم به دماوند، و ایراد منبر در مسجد جامع شهر در سال های ۵۳ تا ۵۷ خاطره انگیز بود. مضامین منابرشان، تاریخ اسلام، سیره پیامبر (ص) و ائمه هدی (ع)، شخصیتهای صحابی و یاران خاندان رسالت و نبوت (ع) و ... بود كه از این طریق هم تبلیغ دین و هم ارائه معیارهای اسلامی بود كه انسان برای خودسازی و جامعه سازی بدان ها نیازمند است.

در آن دوران منبرهای تند و انقلابی جایگاه ویژه ای داشت، بخصوص حضور بزرگانی چون شهید مطهری، شهید هاشمی نژاد، شهید محلاتی، شهید دكتر باهنر، شهید دكتر مفتح، و حضور علمی شخصیت هایی همچون علامه طباطبائی، آیت الله امامی كاشانی، آیت الله شهید قدوسی به شهر رونق و فضای معنوی- سیاسی خاصی می داد.

اما حضور استاد دوانی از یك سو، و روش ارائه تاریخ اسلام و الگوهای اسلامی، و از سوی دیگر تشویق و ترغیب نسل جوان به مطالعه و پژوهش و جمع حضرات آقایان، محیط را گرم و سالم نگه می داشت. از همین زمان آشنایی من با ایشان شروع شد. در سال های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ همكاری من با مؤسسه انتشارات بعثت و چاپ و نشر كتب اسلامی، موجب ارتباط بیشتر با استاد شد.

نخستین اثر ایشان كه در آن مؤسسه به چاپ رساندیم «علی (ع) چهره درخشان اسلام؛ ترجمه مقدمه شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید» بود با حق التألیف: ۱۰۰۰ تومان !! و تیراژ ۵۰۰۰ نسخه. آن روزها منزل ایشان در امیریه تهران قرار داشت، زیرا از قم رحل اقامت گزیده و ساكن مركز شده بودند. اما استاد كار را برای پول و حق التألیف نمی كرد.

در حالی كه نیاز شدیدی هم داشت. آن چه برای ایشان اهمیت داشت انتشار كتب مفید برای جامعه، به خصوص نسل جوان بود. كتاب مزبور شاید ۵ تا ۶ بار تجدید چاپ شد، ولی حق الزحمه در هر چاپ همان مقدار بود! دومین اثر استاد، ترجمه «صحنه های تكان دهنده در تاریخ اسلام»، بود با حجم بیش از ۴۰۰ صفحه و قیمت ۱۰۰۰ تومان و حق التألیف ۵۰۰۰ تومان با اقساط! و هر سه قسط پس از چاپ! با آن كه كتاب به لحاظ سیاسی- تاریخی از منابع مهم بود و اقتدار اسلام را تا دروازه های اروپا نشان می داد، اما استقبال از آن كتاب در حداقل بود. شاید بیش از ۴ سال این كتاب در چاپ اول ماند!!

روزی در خدمتشان بودیم، می گفتند: « روزی به دیدن مرحوم علامه شیخ آقابزرگ تهرانی رفتم. در گوشه ای از اتاق، چندین دفترچه بزرگ روی هم چیده بود. پرسیدم: نوشته ها چیست؟ گفتند: نوشته هایم درباره اسلام، تاریخ اسلام، علمای اسلام ... است. پرسیدم: چرا چاپ نمی كنید؟ گفتند: پول ندارم. امكان چاپ برایم نیست.

گفتم: پس چرا نوشته اید وقتی چاپ نمی شود؟ و چرا می نویسید؟ گفتند: «وظیفه ما نوشتن است. وقتی مرحوم شیخ طوسی كتاب می نوشت، برای چاپ نبود. برای انجام تكلیف بود. من هم همان نظر و روش را دارم». و این منطق دینی و تعهد اسلامیِ آن عالم و محقق بزرگ در من (استاد دوانی) تأثیر زیادی نمود». در حقیقت استاد هم همین شیوه را داشتند، حتی راضی بودند كتابشان یك بار چاپ شود و یك اثر جدید در حوزه اسلام بیاید و حق تألیفی هم نگیرند.

در دوران انقلاب كتاب مهم «نهضت روحانیون ایران» را به تنهایی در ۱۰ جلد نوشتند با متنی قوی. اما از برخی افراد در آن كتاب نام برده بود كه آنها را می شناخت و فكر می كرد با انقلاب اسلامی و تشكیل نظام اسلامی آنها تغییری در روش برخوردهای سیاسی ایشان می دهند. اما آنها به همان كژراهه و بیراهه خود ادامه دادند.

این كتاب قبلاً در سال ۱۳۴۱ با نام «نهضت دو ماهه روحانیون» چاپ و از سوی ساواك جمع آوری شده بود كه بعدها در اسنادشان دیدم كه چگونه ساواك به خاطر این كتاب، ایشان را جزو روحانیان طرفدار امام، تندرو و ناراحت قلمداد كرده است. كتاب فوق تا پیروزی انقلاب تجدید چاپ نشد و در همان آغاز در اختیار خواص بود كه در سال های ۵۷ تا ۶۰ جزو منابع مهم تاریخی قلمداد می شد. وقتی استاد دوانی كتاب ۱۰ جلدی را منتشر كرد كتاب مزبور جای خود را به متن مهمتری داد كه از نهضت سربداران خراسان تا پیروزی انقلاب اسلامی و مدت هفت قرن مبارزه روحانیت شیعه را در بر می گرفت.

استاد، در تاریخ نگاری نه تنها دارای روش خاص تحقیق بود، بلكه به خواننده «بینش» و «نگرش» تاریخی می داد تا بتواند از تاریخ به عنوان معلم و چراغ راه استفاده كند. در اشارات تاریخی شان به دوره معاصر، گاهی به رجال درباری، سیاسی و فراماسون اشاره می كردند كه نشان می داد ایشان نه تنها در شناخت رجال و تاریخ اسلام صاحب نظرند، كه در تاریخ سیاسی معاصر غرب نیز مطالعاتی دارند. ولی ایشان اصل را بر تحقیق و تدوین كتب تاریخی اسلامی گذارده بودند. بی اغراق، استاد دوانی «درد دین» داشت.

سه بار كتابخانه خود را به دلیل مشكلات مادی فروخت كه برایش اهمیت فراوان داشت، اما مناعت طبع به او اجازه نمی داد این كاستی ها را عنوان كند. پس از پیروزی انقلاب كه امكان تدریس، فعالیت، نشر، حضور در همایش ها و كنفرانس ها برایشان فراهم آمد، ایشان برای «كنفرانس های تاریخی»، مقاله های تحقیقی تهیه می كردند.

حتی گاهی با كسالت و بیماری كه داشتند، سند یا اسنادی انتخاب و برای شرح و توصیف آن، سخنرانی می كرد. در «كنفرانس مشروطیت» (تیر ۸۵) سندی ارائه دادند كه برای خیلی از آگاهان تاریخ مشروطه نیز تازگی داشت. به دنبال كتاب جدید و اسناد نو یافته بودند. در سال ۱۳۸۳ كه قرار بود «خاطرات» خود را به نام «نقد عمر» بنویسند، یك بار پرونده ساواك خود را در سه جلد مطالعه و چند سند را انتخاب كردند.

كتاب به چاپ رسید و پیشنهادها و درخواست هایی برای چاپ دوم می شد. لذا بار دیگر به دنبال پرونده خود بودند كه مرور دیگری داشته باشند. متأسفانه به دلیل مشكلات اداری، امكان مطالعه برایشان در آن زمان دست نداد و كتاب به چاپ دوم رسید. امید داریم برای سالگرد ایشان بتوانیم « استاد دوانی به روایت اسناد ساواك» را در مجموعه آثار خود به چاپ برسانیم تا خوانندگان از مراقبت های مداوم ساواك نسبت به فعالیت های ایشان در كشور و خارج از كشور بهتر اطلاع یابند.

از دوستان صمیمی مرحوم علامه دوانی

قاسم تبریزی