آزادی اساس حكومت است

از منظر علی ع وجود مشاوران نه برای تحكیم پایه های قدرت وادامه بهتر تسلط وحاكمیت است , بلكه فلسفه وجودی مشورت ولزوم وجود مشاوران آگاه ودانشمند دركنار نخبگان سیاسی به خاطر یافتن راههای صحیح وبهتر برای اداره جامعه وپرهیز از اشتباهات وهدر رفتن نیروها در سیاستگذرای واجرای آن است

اصل مشاركت

از منظر علی (ع) وجود مشاوران نه برای تحكیم پایه های قدرت وادامه بهتر تسلط وحاكمیت است ، بلكه فلسفه وجودی مشورت ولزوم وجود مشاوران آگاه ودانشمند دركنار نخبگان سیاسی به خاطر یافتن راههای صحیح وبهتر برای اداره جامعه وپرهیز از اشتباهات وهدر رفتن نیروها در سیاستگذرای واجرای آن است . دراین باره می فرمایند : ‹‹ هر كس از آراء واندیشه های گوناگون استقبال كند ، موارد اشتباه فكر و اندیشه خود را خواهد شناخت ››.از سوی دیگر به مالك شفارش می كند كه اطرافیانت را چنان بپرور كه تورا نستایند ، چون اگر اطرافیان به تعریف و تمجید وستایش ، گرایش پیداكنند ، درمشورت سخنان تلخی راكه به مذاق رهبران خوش نمی آید نخواهند گفت وآنچه رهبران می گویند آنان تایید خواهند كرد واینجاست كه مشورت ماهیت وفلسفه وجودی خود را ازدست خواهد داد . بنابراین حضرت علی (ع) حضور گروهی از صاحب نظران و دانشمندان ، یعنی نخبگان فكری ، كه اهل ستایش و چاپلوسی نبوده وحرف تلخ حق را به هیچ ملاحظه ای برزبان می آورند كنار نخبگان سیاسی امری ضروری می دانند وعدم توجه به نظرات آنان را ظلم وخیانت می شمارد .

مشاركت مردم درتصمیم گیری در قالب مشورت و… یكی از رووس سیاست های علی (ع) دراداره كشور بود كه حضرت آن را ابتدای خلافت اعلام وتاآخرنیز بدان پایبند بود . هنگامی كه مردم برای انتخاب علی (ع) ازدحام كرده وپس از تلاش فراوان اورا به پذیرش حكومت متقاعد كردند ، حضرت به مسجد آمد ودرحضور تمام مردم فرمود :‹‹ خلافت شما راخوش نداشتم ، ولی اصراركردید كه خلیفه شما باشم . بدانید كه بدون توجه به نظرشما كاری نمی كنم .كلیدهای اموال شما با من است ، ولی بدون نظر شما حتی یك درهم از آن را برنمی گیرم .آیا رضایت می دهید ؟››

همگی گفتید : آری .

اصل عقلگرایی

عقل كه جزو ماهیت انسان است ، مهمترین مشخصه وبارزترین تمایز میان انسان وحیوان به شمار می رود وپیامبر درونی انسان نام گرفته است .با پیچیده شدن زندگی اجتماعی بشر درقرن بیستم ،به همان میزان نقش واهمیت عقل افزایش یافته است ، چون عقلی كه روزگاری می بایست دریك محدوده خاص ،روابط میان چند عشیره وطایفه راتنظیم كند ودرپیدا كردن چراگاه وبنای چادر و زندگی ساده بدوی ، هادی وراهنمای انسان باشد ، اگر چه آن روز هم دارای اهمیت خاص خود بود ، امروز نیز با میلیون ها مسائل پیچیده فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و … روبه روست ، كه هر كدام در شرایط اجتماعی مخصوص خود ، در زمینه های عمومی وتخصصی نیازهای خاص خود رامی طلبند .

درمبحث حاضر به طور اختصار به دیدگاه های حضرت علی (ع) درباره عقل ، عقلگرایی ، نقش وتاثیرات آن دراجتماع و روابط انسانی و… پرداخته می شود .آنچه از دیدگاه های آن حضرت انتزاع می شود این است كه منظور از این مفهوم ، ارج نهادن به عقل ومعیار قرار دادن آن در تمام مراحل زندگی است . درباره چگونگی عقل ، جایگاه عقل ، كارایی عقل ومیزان ارزش واهمیت آن ، دیدگاه های حضرت علی (ع) عبارتند از :

۱-عقل بالاترین ، برترین وبا ارزش تری ثروت ، نعمت ، فضیلت وزینت است كه هیچ ثروت ، نعمت وفضیلتی به پای آن نمی رسد .

۲-انسانیت انسان ، شخصیت انسان، كمال انسان وارزش وجودی هر شخصی به عقل او بستگی دارد .

۳-عقل انسان كهنه نشده ومطابق با زمان ومكان ، همیشه پویایی خود را حفظ خواهد كرد .

بدیهی است كه عقل و عقلگرایی زمانی مفید وارزشمند است كه ضمن فراگیری جوانب مختلف زندگی انسان ، مشكلات پیچیده آن راحل كند و حضرت علی (ع) درصحنه های عملی زندگی فردی واجتماعی ، مهمترین نقش را به عقل وعقلگرایی داده ودرحد وسیعی میدان را برای آن باز می گذارد ، چرا كه از نظرمتد وروش اندیشیدن ، عقلگرایی برفكر وبینش انسان تاثیرات فراوانی می گذارد . پرهیز از لجاجت دربحث ، اعتراف به حقایق پس از روشن شدن آنها . اگر چه برخلاف مبانی فكری فرد باشد . استقبال از آراء افكار واندیشه های موافق ومخالف وتدبر وتامل در آنها و آینده نگری ، از جمله تاثیرات متد لوژیك عقلگرایی است .

یكی از مشخصه های مهم دین اسلام دین است كه درآن ، اصول دین تقلیدی نیست وبرهر مسلمانی واجب است به تحقیق وبررسی بپردازد واز راههای عقلی وعملی ، به صحت وسقم آنهایی ببرد .این كه پایه واساس واصول یك دین عقلی است وتقلید دراحكام ازباب رجوع به متخصص دین ، در احكام فرعی وتخصصی است . هر شخصی می تواند با مطالعه درعلوم فقهی واسلامی درحد اجتهاد ، تخصص یابد وبه بافته های خود عمل كند . بنابراین دینی كه پذیرش آن مبنای عقلانی نداشته باشد ، ارزشی ندارد .حضرت علی (ع) نیزمعتقد است كه دین وایمان واقعی ، نتیجه عقل بوده وكسی كه بدون تعقل وتفكر دین را بپذیرد ، مثل این است كه دین ندارد .

علوم محوری

توجه فراوان علی (ع) به علم ودانش وبیان اهمیت آن ولزوم وارد كردن آن درزندگی فردی ، اجتماعی واداره جامعه ، از اصول واضح وانكار نا پذیر اندیشه های ایشان است آنچه از سیاق فرمایشات علی (ع) درباره علم ودانش برمی آید این است كه منظور امام (ع) از علم ، حد محدودی ازدانایی و آگاهی درسطح فردی نیست . بلكه علاوه براین ، منظور حضرت علم ودانش به معنای كلان آن ، یعنی دانایی واطلاعات درحد وسیع ودررشته های مختلف تخصصی ، مطابق با اصول علمی است .

اصل آزادی

به عقیده حضرت (ع) خداوند انسان را آزاد آفرید واساس حكومت نیز باید برهمین اصل بنا شود .آزادی مورد نظر علی (ع) امتیازی نیست كه نخبگان سیاسی به مردم زیردست خود واگذاركنند ، بلكه به عقیده امام(ع)آزادی افراد دردست نخبگان نیست . انسان ، آزاده آفریده شده ودرتمام مراحل زندگی خود آزاداست . امام (ع) می خواهد عزت نفس واحساس آزادی رابه گونه ای درافراد ایجاد كند كه هیچ كس خود را بنده وزیردست حكام و نخبگان احساس نكند . به عقیده امام (ع) مردم باید خود را آزاد بدانند ، نه آزادی را حقی بشمارند كه حاكمان جامعه ،لطف فرموده وبه آنها عطامی كنند .منظور علی (ع) آزادساختن شخصیت وروح آزادگی افراد از قید وبند ضعف وزبونی است . آزادی به مفهومی كه در دیده گاه های علی (ع)وجود دارد . عامل ایجاد تحولات ، پیشرفت ها ، انقلاب ها وتمدنها بوده وجامعه را درجهت سازندگی وترقی هدایت می كند . حقوق اجتماعی انسان براساس آن بنا شده است وانسان ها نقش وارزش واقعی خود راباز می یابند . حضرت علی (ع) درحكومت این نگرش از آزادی را درراس برنامه های خود قرار می دهد ، به طوری كه آثار ونتایج آن را در جامعه آن روز بوضوح مشاهده می كنیم .

این برخوردهای آزادمنشانه موجب می شد كه مردم اعتماد به نفس پیداكند وبا اتكاء برافكار واندیشه های خود ، به بررسی دقیق مسائل بپردازند وتمام اینها ریشه درآزادی دارد .شاید بتوان گفت آزادی ، یكی از مهمترین اركان ومقدمه لازم ، برای رشد ،توسعه وكمال است . اگر چه حصول به مباحث فوق الذكر ، خود مرحله ای از توسعه وكمال است ، ولی از سوی دیگر ، اینها ابزارهایی است كه برای رسیدن به تكامل فراهم می شوند وبدون دستیابی به اینها ، رسیدن به كمال مطلوب غیر ممكن است . دركمال مطلوب كه تمام این شرایط به خاطر آن است .‹‹ انسان ›› جایگاه اصلی رادارد وهمه چیز به خاطر تكامل وتعالی همه جانبه اوست .

بنابراین براساس تئوری ‹‹ عدالت ، انسان تكامل ›› توسعه سیاسی اجتماعی از دیدگاه حضرت علی (ع) عبارت است از :

‹‹ تبلور فرهیختگی عملی در حوزه نخبگان ، بهینه سازی وتكامل درونی در سطح نظام سیاسی ومدنیت مبتنی براسلام درعرصه اجتماع ، به خاطر تكامل و تعالی انسان››.

داریوش نوروزی