جنگ, تبعید و ادبیات

درباره ادبیات مقاومت فلسطین

واقعیت این است که ادبیات مقاومت فلسطین، به طور ناگهانی ظاهر نشده است، بلکه سال‌‌ها پیش از تاسیس دولت اسراییل، بی آنکه این نام را برخود داشته باشد شکل گرفته است. تردیدی نیست که از همان آغاز توطئه‌ فروش زمین به یهودیان و تاسیس دفتر یهود در فلسطین، روشنفکران عرب احساس خطر کرده بودند و در آثار خود به مردم فلسطین همواره هشدار می‌دادند. نخستین کسی که برای نخستین بار به صراحت در کتابش با عنوان «بیداری عرب» خطر یهود در فلسطین را هشدار داد، نجیب عازوری، یکی از چهره‌های برجسته در جهان عرب بود. او که سیاستمدار و پژوهشگری توانا بود در این کتاب اظهار داشت که «دو پدیده بسیار مهم با ماهیت یکسان اما در تضاد با یکدیگر، در قسمت آسیایی ترکیه در شرف وقوع است که سرنوشت آینده تمامی جهان به نتیجه نهایی این برخورد و جدال وابسته است. این دو رخداد عبارتند از بیداری جهان عرب و دیگری تلاش قوم یهود که در تدارک برپایی دوباره پادشاهی باستانی اسراییل است.»

نکته‌یی که در رویکرد نجیب عازوری برایم قابل توجه است این است که او می‌گوید آینده تمامی جهان به این درگیری وابسته است. اکنون که این سطور را می‌نویسم درست ۱۰۹ سال از اظهارنظر عازوری گذشته است زیرا عازوری کتابش را درسال ۱۹۰۵ منتشر کرده است و می‌بینیم که اکنون جهان به دو قسمت تقسیم شده است، جهان سرمایه‌داری غرب که بیشتر با صهیونیسم درآمیخته است و طرفدار اسراییل است و جناح دیگر بیشتر ملت‌های آزاد جهان و نیز مسلمانان که با فلسطین همدردی می‌کنند.

نظام سرمایه‌داری که اکنون به افلاس رسیده است با نقشه صهیونیزم سرمایه‌دار، برای نجات خود و دستیابی به سرمایه‌های خاورمیانه و اصولا مشرق‌زمین، برای درهم کوبیدن اتحاد مسلمانان، گروه‌های تروریستی انحرافی را در میان مسلمانان به راه انداخته است و گروهی از کشورهای اسلامی که به آنان وابسته‌اند هزینه این گروه‌ها را می‌پردازند تا با ترور و کشتار و اعمال قرون وسطایی مردم را به اسلام بدبین کنند و در نتیجه آنان بتوانند با اشغال کشورهای آنان با عنوان فریبکارانه «دخالت انسان‌دوستانه» سرمایه‌های این ملت‌ها را به غارت برند. اکنون در افغانستان، عراق، لیبی، سودان، سومالی، طالبان، داعش، بوکوحرام و امثال این سازمان‌های مخوف تروریستی را می‌بینیم.

به طور اخص، مقاومت در فلسطین در دو شاخه مسلحانه و ادبی از دهه ۱۹۳۰ آغاز می‌شود. از پیشتازترین افرادی که ملت فلسطین را برای مقاومت مسلحانه در برابر انگلستان و صهیونیزم رهبری کرد عزالدین قسام بود. باید بگویم که ادبیات مقاومت، با آنکه پیش از مقاومت مسلحانه آغاز شده بود، همواره با آن و بعد از آن به کار خود ادامه داد. از برجسته‌ترین و نخستین شخصیت‌های ادبی فلسطین که ادبیات مقاومت را پی‌ریزی کردند ابراهیم طوقان و خواهرش فدوا طوقان و عبدالرحیم محمود و ابوسلمی را می‌توان نام برد. باید بگویم که روشنفکران و ادیبان فلسطین و عرب در سه جبهه نبرد می‌کردند؛ نخست سران جاه طلب و سرمست و نادان عرب، سپس استعمار انگلیس و دیگر نفوذ صهیونیزم. انگلستان با ابلاغ بیانیه‌یی توسط لرد بالفور تاسیس کانون یهود را در فلسطین رسما اعلان کرد. بالفور وزیر امور خارجه انگلیس بود که به طور ضمنی به یهودیان تاسیس دولت اسراییل را نوید داد. ابراهیم طوقان که در سال ۱۹۴۱ یعنی پیش از تاسیس دولت اسراییل درگذشت در شعری خطاب به انگلیس ریاکار می‌گوید: «ای بالفور! آنچه در جام خود داری خون شهیدان است/ و حباب‌های آن، زنهار ترا نفریبد/ آنها روح شهیدان است که به سوی تو می‌جهد.»

متاسفانه هشدارهای ادبیات مقاومت کارساز نشد و سران عرب به این جنایت تن دادند و دولت غیر قانونی اسراییل در سال ۱۹۴۸ رسما از سوی سازمان ملل تایید شد. سرنوشت ادبیات مقاومت در فلسطین اشغالی سرنوشتی همچون مقاومت مسلحانه دارد و همواره قلم‌ها را به سلاح تبدیل کرده است. باید یادآور شد که ادبیات مقاومت فلسطین فریاد مظلومانه مردم این سامان را به گوش همه جهانیان رسانیده است. برای نخستین بار شهید «غسان کنفانی» نویسنده و روزنامه‌نگار، کتابی با عنوان الأدب الفلسطینی المقاومت حتالاحتلال: (۱۹۴۸ – ۱۹۶۸) ادبیات مقاومت فلسطین در سرزمین‌های اشغالی. غسان کنفانی در این کتاب آنچه را که از سال تاسیس دولت اسراییل ۱۹۴۸ تا شکست اعراب از اسراییل در ۱۹۶۸ نوشته شده، بررسی کرده است. بخش مهمی از این کتاب به شعر مقاومت فلسطین، اختصاص دارد. از آن زمان تاکنون در این سال‌ها شعر مقاومت فلسطین، بالیده و رشد کرده است تا آنجا که همه شاعران جهان به نوعی به شعر مقاومت فلسطین پیوسته‌اند. یوگنی یفتوشنکو، شاعر معاصر روس از نخستین کسانی بود که شعر مقاومت فلسطین را به زبان روسی ترجمه کرد. گروهی از اهل ادب ایران و نیز نگارنده بیش از ۴۰ سال است (ازدهه ۱۳۴۷) که شعر مقاومت فلسطین را در ایران ترجمه می‌کند و همواره شعر فلسطین را به مخاطبان ایرانی ابلاغ کرده است. بی‌تردید شاعران متعهد جهان از ناظم حکمت گرفته تا شاعران عرب

غیر فلسطینی همه در حوزه ادبیات مقاومت فلسطین قرار گرفته‌اند. همان‌طور که از سخن نجیب عازوری برمی‌آید جهان پس از صهیونیزم دوپاره شده است.

هنگامی که نخستین بار جهان با پدیده‌یی به نام آواره فلسطینی، مواجه شد، این بدر شاکر السیاب شاعر بزرگ عراقی بود که شعری توفنده و ملامتگرانه خطاب به جهانیان سرود: «قابیل برادرت کجاست؟ برادرت کجاست؟/ آسمان خشم خویش را برای فریاد برآوردن گرد آورده است/ ستارگان برای فریاد برآوردن درهم پیچیده شده‌اند/ قابیل برادرت کجاست؟» (در خیمه‌های آوارگان«فلسطینی»). بعد از حمله اسراییل و کشتار بی رحمانه آوارگان صبرا و شتیلا، نزار قبانی شاعر سوری سرود: «زنان ما/ غم‌های فلسطین را براشک درختان ترسیم می‌کنند/ و اطفال فلسطین را/ در وجدان بشریت به خاک می‌سپارند.»از این پس یکی از مهم‌ترین و دردناک‌ترین تم‌های شعر مقاومت فلسطین، آوارگی و امید به بازگشتن به وطن است. راضی صدوق، شاعر آواره فلسطین که مدتی در کویت سرگردان بود خطاب به دختر کوچکش رُلا (رُلی) می‌سراید: «دخترکم، تو جهانی را می‌مانی/ بی رنگ، پایمال و در به در/ رُلای من اینجا/ پدرت، بیگانه، زبون شده/ و فراری ای بیش نیست.»

باید بگویم اگرچه برخی کشورهای عربی مانند کویت گروهی فلسطینی را در خود اسکان دادند اما چنان بر آنها سخت می‌گرفتند که به ناچار فلسطینیان به کارهای حقیر روی می‌آوردند. این طرحی بود تا آوارگان فلسطین در کشورهای عربی مضمحل شوند و دیگر کسی برای بازگشت به فلسطین وجود نداشته باشد. به خاطر دارم در دهه ۱۹۷۰ طبق آماری که منتشر شده بود بیشترین تعداد زنان روسپی را در کویت، آوارگان فلسطینی تشکیل می‌دادند.

ابوسلمی، که نامش را بالاتر آوردم از شاعران دیگر فلسطین است که امید به بازگشت دارد. او در شعر «ما بازمی‌گردیم- سنعود» می‌گوید: «فلسطین عزیز من!/ چگونه می‌توان دور از دشت‌ها و تپه‌های تو زیست/ دامنه خونین کوهسارانت سرخی‌اش را به افق بخشیده است/ و همگی مرا می‌خوانند.»

بعد از شکست ۱۹۶۷ اعراب ازاسراییل، نزار قبانی شاعر سوری و عبدالوهاب البیاتی شاعر متعهد عراقی سخت‌ترین پرخاش‌ها را به سران فاسد عرب در اشعارشان بیان کردند. در حقیقت اگر خیانت آنان نمی‌بود اسراییل نمی‌توانست به کمک غرب فلسطین را یک شبه اشغال کند و ساکنان اصلی آنجا را آواره کند؛ عبدالوهاب البیاتی: «در قهوه‌خانه‌های شرق/ با کلام می‌جنگیم/ با شمشیرهای چوبی/ با دروغ‌ها و خیال‌بافی‌ها/ وقت را به بطالت می‌گذرانیم و تُرهات می‌بافیم/ و یکدیگر را به کشتن می‌دهیم/ ما بسان خرده ریزه‌های نان هستیم/ در قهوه‌خانه‌های شرق/ مگس‌ها را ردیف می‌کنیم و ادای زنده بودن در می‌آوریم/ در زباله‌دان تاریخ، ما تنها سایه انسان هستیم.»

باید بگویم شعر مقاومت فلسطین اکنون به جریانی خروشان و مواج درآمده است که ادبیات جهان را به خوبی تغذیه می‌کند. اکنون که غزه در آتش می‌سوزد جهان همچنان با مردم فلسطین رنج می‌کشد، زیرا فلسطین، رنج انسان است و فراتر از مساله‌یی منطقه‌یی است.

در اردن وزیر اسبق آموزش و پرورش آقای دکتر صلاح جرار، شعری بلند خطاب به دلاوران غزه سروده است. او در بخشی از این شعر می‌گوید: «قندیل‌هایی است در کناره شب/ که آنان را مردانی افروخته اند/ که زمین را و فضا را دوست می‌دارند. / آنان با شمشیرهای بُرانِ صبر به جنگ دشمن برخاسته‌اند/ شمشیرهایی که سخت برنده است.»دکتر محمودالعسل اردنی، اشعاری سروده است که در بخشی از آن می‌گوید: «مادر! من یک فلسطینی هستم از غزه/ من نه از حماسم و نه از الفتح. / نسل ناپاکان با هواپیماهایشان خانه‌های ما را ویران کردند/ و با تانک‌هایشان سامان ما را نابود ساختند/ چه کسی از حق دفاع می‌کند؟ آنکه غرق در جام باده است!/ عرب‌ها اگر به خاطر من بخندند یا گریه کنند/ از روی تقلید است/ مادر مهراس زیرا آنکه از خدا بترسد از خلایق باکی ندارد».

شاعر معروف اردنی یوسف حمدان در شعری که به کاریکاتوریست مشهور فلسطینی ناجی‌العلی تقدیم کرده سکوت اعراب را تقبیح می‌کند (ناجی العلی این کاریکاتوریست مشهور فلسطینی در سال ۱۹۸۷ در لندن ترور شد): «ای ناجی! ما در حیرتیم و حیرت مااین است/ که همواره ما گرفتار سکوت هستیم/ وقتی برای تو مرثیه ساز می‌کنیم ما برای خویشتن مرثیه سر می‌دهیم/ و برای ندای حق که زود به قتل رسید.»

بررسی ادبیات مقاومت فلسطین به مجالی بیش از این نیاز دارد که دراین اندک نمی‌گنجد. شاید وقتی دیگر فرصتی باشد که بتوانیم دراین باره بیشتر بگوییم.

عبدالحسین فرزاد

مترجم و متخصص ادبیات عرب