مرگ تدریجی چارطاقی نیاسر

نگاهی به یکی از بناهای باستانی

چارطاقی نیاسر که در نزدیکی شهر کاشان واقع شده یکی از آثار باستانی مهم این سرزمین است که گذشته منحصر به فرد و پرشکوه معماری ایرانیان باستان را نشان می‌دهد. برای این بنا تاکنون کاربردهای گوناگونی را تعریف کرده‌اند. از نشان راهیابی گرفته تا بنای یادبود ، قبر بزرگان و کاربرد تقویمی آن، با این حال اما هنوز کاربرد دقیق این بنا مشخص نشده است.

باستان‌شناسان با توجه به شواهد و وجود بقایای آتشدان در کنار چارطاقی اتفاق نظر دارند که این بنا آتشگاه نیز بوده است. برخی آن را اولین معبد یا آتشکده‌ای می‌دانند که مرتبط به واپسین روزگار سلسله اشکانیان و اوایل سلطنت ساسانیان است.

در این بین برخی هم ساخت این بنا را به اردشیر بابکان سرسلسله ساسانیان نسبت می‌دهند. با همه این حرف‌ها تاکنون نظر واحدی در مورد کارکرد این بنا اتخاذ نگردیده و به همین خاطر قرار است طی همایشی باستان‌شناسان گرد هم آیند و در خصوص چارطاقی‌ها بالاخص چارطاقی نیاسر مقالاتی را ارائه دهند تا جمع‌بندی کاملی در این زمینه به وجود آید.

در بین سازه‌های معماری معدودی که به شکل چارطاقی از دوران باستان برجای مانده، چارطاقی نیاسر در حال حاضر کهن‌ترین، بزرگ‌ترین و سالم‌ترین نمونه است که همچنان بر ارتفاعات نیاسر می‌درخشد و اگر چه پس از عبور سده‌ها به خاموشی و بی‌رونقی گرویده اما همچنان در این گذر زمان طولانی استوار و برقرار است و در انتظار سرنوشت مبهم خویش.

مجموعه نیاسر در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۸۵ حریم آن مشخص و مصوب شده است. طبق قوانین موجود پس از ثبت و تعیین حریم آثار باستانی نباید هیچگونه دخل و تصرفی تا شعاع ۱۵۰ متری آن صورت گیرد اما تاکنون این بنای تاریخی از گزند صدمات در امان نمانده و این صدمات شامل حال آتشکده و کل عناصر تاریخی این موزه باستانی شده است.

مسوولان میراث فرهنگی هم با همه تلاشی که از خود نشان داده‌اند، هنوز موفق به حفظ کامل حریم این اثر ارزشمند و فاخر تمدن ایرانی نشده‌اند.

جدا از فرسایش‌های ناشی از عوامل جوی و طبیعی که در طول اعصار تاریخ بر عمق و جان این بنا رخنه کرده است در حال حاضر این بنا از دست انسان‌های عصر حاضر در امان نیست و آنها دست از سرش برنمی‌دارند.

همین مساله مصائبی اساسی برای این امانت گرانبهای باستانی به وجود آورده است که می‌توان آنها را به چند دسته تقسیم‌بندی کرد؛ ۱ از طریق بازدیدکنندگان بی‌اطلاع به وجود می‌آید و شامل یادگاری‌نویسی و افروختن آتش می‌شود. ۲ صدماتی که از طریق بازسازی‌های سرسرانه و غیرعلمی به وجود می‌آید. ۳ فعالیت‌های عمرانی که باعث مخدوش شدن کل حریم این بنا می‌شود.

با این حال آنچه از همه مهم‌تر است و البته بیشتر مورد نظر ماست وجود سنگ معروف به طباخ است که در حریم درجه یک سازه، پا به عرصه وجود نهاده و این بنای تاریخی را به صورت ویژه‌ای تهدید می‌کند.

در نتیجه فعالیت‌های استخراج از این معدن و عبور و مرور تریلرهای حامل سنگ و کندوکاوهای ماشین‌های حفاری، علاوه بر ایجاد لرزش‌هایی بر پایه بی‌جان و ترمیم نشده آتشکده، کل منظر طبیعی و تاریخی آن طی دو دهه فعالیت کاملا از میان رفته و آسیب‌های غیرقابل جبرانی را در این منطقه به وجود آورده‌اند. چیزی که کاملا مشهود است، زباله‌دانی است از سنگ که در حریم باستانی چشم را می‌آزارد و هیچ سنخیتی با محوطه باستانی ندارد.

این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که اصولا یک بنای باستانی در فضای جغرافیایی، مجموعه غنی فرهنگی، بافت تاریخی و آثار موجود در فضای اطرافش معنا و مفهوم می‌یابد. به همین دلیل مهم‌تر از خود چارطاقی همین حریم و فضای جغرافیایی اطراف آن است. حفظ این حریم در حال حاضر به یکی از دغدغه‌های اصلی مسوولان تبدیل شده است.

با این حال نکته مهمی که وجود دارد این است که با همه پیگیری‌های مستمری که صورت گرفته نه‌تنها کار این معدن متوقف نشده، بلکه عملیات استخراج سنگ تشدید هم شده است.

برای یافتن پاسخی قابل قبول برای این وضعیت به مسوولان مرتبط مراجعه کردیم، ولی به جواب قانع‌کننده‌ای دست نیافتیم. جوابی که بتواند چشم‌انداز نجات بخشی را فراروی محوطه نیاسر بگشاید و به نجات آن از دست این معدن سنگ بینجامد.

طبق گفته‌های رسول فروغی معاون امور معادن و صنایع معدنی استان اصفهان چه مجوزهایی که اخیرا صادر شده و چه مجوزی که در سال ۱۳۷۰ صادر شده است، کاملا قانونی است و اعتراضات متخصصین میراث فرهنگی بی‌مورد است.

او ادامه می‌دهد: این‌گونه فعالیت‌ها از نظر کارشناسی، با رعایت فاصله و رعایت صحیح استخراج هیچ‌گونه مزاحمتی برای آتشکده نخواهد داشت.

فروغی در حالی می‌گوید که کار از ابتدای فعالیت معدن تاکنون به صورت مکانیزه و برشی انجام می‌شده که کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند شیوه استخراج تا چندی پیش به صورت انفجاری بوده و همین باعث ایجاد لرزش‌های شدیدی می‌شده است.

این لرزش‌ها از نظر کارشناسان میراث فرهنگی بر بنای چارطاقی و بر پیکره آتشکده نیاسر تاثیرگذار بوده است. در حال حاضر به نظر می‌رسد به خاطر وجود بافت شهری تا حدودی از شیوه انفجاری برای فعالیت‌های معدنی در این منطقه دست کشیده شده باشد و هر چند هنوز هم گاهی انفجارهایی در این محوطه صورت می‌گیرد و بخشی از کار به صورت برشی انجام می‌شود.

این مسوول البته هشدار می‌دهد که اگر مسوولان درصدد تعطیلی معدن برآیند باید خسارات ناشی از این کار را متحمل شوند تا کار معدن به اتمام برسد وگرنه از لحاظ قانونی کار این معدن بلامانع است و به همین صورت ادامه خواهد یافت. براین اساس به نظر می‌رسد اتفاق خاصی در این حوزه رخ نمی‌دهد و از قرار معلوم تا زمانی که ذخیره‌های سنگ معدن از این محوطه دور نشود فعالیت‌ آن همچنان ادامه می‌یابد.

حال، در فاصله زمانی (تا دور شدن ذخایر معدنی از محوطه باستانی نیاسر) چه بلایی بر سر بافت فرهنگی و آثار ذی‌قیمت این بنا خواهد آمد پرسشی است که فعلا نمی‌توان برای آن پاسخی یافت.

از سوی دیگر موضوع پرداخت خسارات برای تعطیل این معدن به سازمان‌های مربوطه نیز ارائه شده و میراث فرهنگی هم چون بودجه کافی برای این منظور ندارد، هنوز جوابی به این پیشنهاد نداده است.

اسفندیار حیدرپور رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان، با ابراز تاسف از زایل شدن منظر محوطه فقط از عملیات جدیدی خبر داد که در طی سفر اخیرش به این منطقه در برنامه کار سازمان قرار گرفته است و شامل سازماندهی کارکردهای مرمت و نجات بخشی سریع بنا و بررسی کارشناسانه و ارائه مستندات به شورای فنی در هفته‌های آتی است.

حضور معدن سنگ در این حوزه فرهنگی تنها آسیبی نیست که متوجه چارطاقی‌ نیاسر شده است. فعالیت‌های عمرانی دیگری هم در این منطقه رخ‌داده که بر آینده این بنا تاثیرگذار است. ایجاد و راه‌‌اندازی ساختمان رصدخانه دانشگاه کاشان در این نقطه هم به خودی خود آسیب‌های جبران‌ناپذیری را متوجه این بنای کهن کرده است و استمرار حضور این رصدخانه معلوم نیست چه بلایی بر سر این چارطاقی خواهد آورد.

در حال حاضر مسوولان میراث فرهنگی تنها توانسته‌‌اند از طرح توسعه ساختمان رصدخانه دانشگاه جلوگیری کنند.

مشکل بعدی از فعالیت‌های شهرداری نیاسر ناشی می‌شود. شهردار نیاسر در این کارزار وارد عمل شده و به جای این که در اندیشه کشیدن کنار گذری برای رفت و آمد ماشین‌آلات سازمان صنایع و معادن باشد در فکر ساخت راه‌های جدیدی در فاصله اندک از چارطاقی بود، آن هم به صورت شبانه و به دور از چشم یگان حفاظت پایگاه نیاسر؛ که با اعتراضات ارائه شده، فعالیت‌ها فعلا متوقف گردیده‌اند.

در حال حاضر پرسش‌های بی‌جوابی وجود دارد. این که در این بین چه کسانی مقصر هستند؟ این که چرا با وجود تعداد بی‌شمار معادن سنگ، باید در این محل باستانی فعالیت کندوکاو برای استخراج سنگ صورت گیرد، از همه مهم‌تر تمدید مجوز استخراج این معدن به چه دلیل بوده؟ اصلا فعالیت‌های شهرداری و احداث رصدخانه که به نوبه‌ خود علاوه بر پیامدهای منفی برای منظر این مجموعه سبب سلب آرامش محوطه می‌گردد چه الزامی داشته است؟ و خلاصه در یک جمله باید مدعی شد که:

آیا در کویر جای دیگری برای این قبیل ساخت و سازها و فعالیت‌ها وجود نداشت؟ فعالیت‌هایی که مهم‌ترین عواقب آن در صورت مستمر بودن و بر هم خوردن فضا و محیط، ایجاد مشکلات جدی در راستای ثبت جهانی این اثر کمیاب و شاخص است. مشکلاتی که گویی هیچ کس به آنها فکر نمی‌کند.

● چارطاقی‌ در‌ مسیر‌ تاریخ

تاریخچه چارطاقی نیاسر، به اواخر عصر اشکانی و یا اوایل عصر ساسانی بر می‌گردد. در مورد این بنا اطلاعات زیادی در دست نیست اما به نقل از پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی این سازه معروف جهانی جزو کهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های چارطاقی ایران و سالم‌ترین آنها است.

چهارتاقی با قاعده‌ای مربع‌شکل، اما درواقع ذوزنقه‌ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است که برای ساخت آن تنها از سنگ‌های آهکی رسوبی و ملات گچ استفاده شده است.سبکی سنگ‌های متخلخل و سختی اندک و انعطاف‌پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین‌لرزه‌ها و پایداری بنا در عمر نزدیک به دوهزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارطاقی‌ها کاملا باز بوده و هیچ‌گونه در یا پنجره و بازدارنده‌های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است.

تا مدت‌ها بر پایه روایت‌های داستان‌گونه کتاب قم‌نامه احتمال داده می‌شد که این بنا آتشکده‌ای از زمان اردشیر ساسانی باشد؛ اما تاکنون شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب آن ‌را تائید نکرده است. از این بنا نخستین بار توسط هوتوم شیندلر گزارشی مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردی بررسی کوتاه مدتی پیرامون آن انجام داد که در مجموعه آثار ایران توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضیح گزارش شیندلر، کارکرد آتشگاهی این بنا را رد می‌کند.

در سال ۱۳۸۰ کاربرد این بنا و نیز دیگر چارطاقی‌های ایران، به‌عنوان یک تقویم آفتابی یا شاخص اندازه‌گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید، شناسایی شد. آنگونه که در نقشه‌های آن دیده می‌شود؛ ساختار تقویمی این بنا به گونه‌ای است که در آغاز و میانه هر یک از فصل‌های سال، پرتوهای خورشید بامدادی به شکلی خاص از میان پایه‌های بنا دیده می‌شده و هنوز نیز دیده می‌شود.

دقت محاسبات تقویمی در این چارطاقی در بین دیگر تقویم‌های آفتابی دنیا بی‌نظیر است و نشان‌دهنده توانایی‌های علمی نیاکان ماست. چارطاقی نیاسر از لحاظ بررسی شیوه‌های معماری در گذشته، شیوه‌های بدیع و مبتکرانه ساخت و ساز طاق‌ها بدون قالب پیش‌ساخته، روش جالب تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب‌های هندسی متوازن و منحصر به‌فرد در طراحی آن و رعایت تناسب طلایی در اجزای آن، جالب توجه و شگفت‌انگیز است.

ممکن است که در دوران باستان آیین‌های دینی زروانی نیز در این مکان برگزار می‌شده که امروزه آگاهی چندانی از آن در دست نیست. در آیین زروان حرکات خورشیدی و وزش باد که هر دو تجلی زمان هستند؛ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده‌اند. از سوی دیگر وجود عناصر متعدد دیگر در حریم چارطاقی، نشان‌دهنده احترام و تقدس این ناحیه بوده است.

چشمه‌ای زلال با درخت چناری کهنسال و مسجدی نوساز بر جای نیایشگاهی باستانی، نمونه‌هایی از آن است. چارطاقی نیاسر امروزه به یکی از میعادگاه‌های علاقه‌مندان نجوم و ستاره‌شناسی در ایران تبدیل شده است.

ارتفاع زیاد نیاسر، آسمان پاکیزه و درخشان، امکانات فراوان، نزدیکی به پایتخت و برخی از شهرهای بزرگ، طبیعت دوست‌داشتنی و از همه مهمتر وجود یک بنای علمی باستانی، عواملی برای این انتخاب بوده است.

مهدیس نجف زاده