درآمدی بر تحولات جنبش دانشجویی پس از پیروزی انقلاب اسلامی

بطور کلی تحولات جنبش دانشجویی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را می توان در قالب سه گفتمان غالب و مسلط اسلام گرایی, لیبرالیستی, عدالت خواهی اسلامی و بطور مشخص و خاص در پنج دوره انقلاب فرهنگی, دوره مقاومت, دوره سازندگی, دوره اصلاحات و عدالت خواهی اسلامی بررسی وتبیین کرد

بطور کلی تحولات جنبش دانشجویی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را می توان در قالب سه گفتمان غالب و مسلط اسلام گرایی، لیبرالیستی، عدالت خواهی اسلامی و بطور مشخص و خاص در پنج دوره انقلاب فرهنگی، دوره مقاومت، دوره سازندگی، دوره اصلاحات و عدالت خواهی اسلامی بررسی وتبیین کرد. هدف ما هم در این مقاله تبیین تحولات جنبش دانشجویی بویژه تحولات اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان دانشگاههای سراسر کشور (تحکیم وحدت) در هر یک از این دورانها است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حرکتهای دانشجویی که پیوسته بصورت معترض در مقابل نظم موجود قرار داشتند، به نیروی حامی نظم موجود و حاکمیت بعد از انقلاب اسلامی تبدیل شدند؛ یعنی انجمنهای اسلامی به گروه های حامی حاکمیت در متن دانشگاهها و حرکتهای دانشگاهی تبدیل شدند، چنان که عملکرد دفتر تحکیم وحدت در آن سالها بر همین اساس بود. اما عملکرد این تشکل دانشجویی در ابتدای دهه ۷۰ تغییر یافت. از سالهای آغازین دهه ۷۰ دفتر تحکیم وحدت از آن حالت اولیه فاصله گرفت و بتدریج بصورت یک نیروی منتقد جلوه پیدا کرد و تحت تأثیر افکار افرادی چون سروش، اندیشه ایدئولوژیک خود را با ورود نسل جدیدی از دانشجویان به تجدید نظر گذاشت. این نقطه آغاز حرکت جدیدی بود که از سال ۷۶ بروز پیدا کرد، حرکت دانشجویی دیگر نه به شکل چریکی بلکه به شکل اعتراض سیاسی در حوزه ویژه ای از رادیکالیسم قرار گرفت و در سالهای آغازین دهه ۸۰ تجدید نظری اساسی در مشی گذشته خود انجام داد و در قالب گفتمان عدالتخواهی اسلامی بروز و ظهور کرد.

● تحولات جنبش دانشجویی در دوره انقلاب فرهنگی

بدنه دانشجویی کشور در حالت عام و انجمنهای اسلامی دانشجویان (خصوصا دفتر تحکیم وحدت در رأس آن) بطور خاص پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را فرصتی طلایی و مغتنم برای تحقق آرمانهای چند ده ساله جنبش دانشجویی و جریان اسلام گرای آن ارزیابی کردند و به همین دلیل طی سالهای بعد از انقلاب، خصوصا سالهای انقلاب فرهنگی (۱۳۶۱-۱۳۵۹) که اتفاقا مصادف با تحمیل جنگ از سوی عراق و جنگهای داخلی تجزیه طلبانه توسط گروههای مارکسیستی در داخل می گردد، جنبش دانشجویی وظیفه خویش می داند تا در خدمت آرمانهای انقلاب و نظام اسلامی قرار گیرد. به همین جهت است که هسته های اولیه تشکیل نهادهای انقلاب؛ نظیر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جهاد سازندگی و ... از میان دانشجویان یارگیری می کند و جنبش دانشجویی کاملا در خدمت این نهادهای برآمده از انقلاب است. به عبارت دیگر جنبش دانشجویی تمام توان خود را مصروف حفظ انقلاب اسلامی و سازندگی و رشد یا غلبه بر عقب ماندگی تاریخی آن می نماید. در طول این سالها جنبش دانشجویی در قالب گفتمان اسلام گرایی؛ انقلابی، آرمان خواه، عدالت طلب، استکبار ستیز، مخالف سرمایه داری طرفدار جنبشهای اسلامی جهانی، یاور فقرا در جنگ علیه اغنیاء، استقلال طلب و اسلام سیاسی خواه است.(۱)

در این دوره جنبش دانشجویی به حمایت مطلق از حاکمیت سیاسی پرداخته و به اصطلاح خود خط امامی است که به عدالت در سیاست داخلی و مبارزه با استکبار جهانی (امپریالیسم) به رهبری آمریکا در سیاست خارجی تأکید داشته که در تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ توسط دانشجویان پیرو خط امام خود را نمایان می کند.

● تحولات جنبش دانشجویی در دوره مقاومت

در طول سالهای جنگ، اهتمام به نیازهای جنگی و حضور دانشجویان فنی- مهندسی و پزشکی در جنگ، دفاع از ارزشها و احترام به خون شهدا و احساسات جریحه دار شده ناشی از شهادت های پی درپی در جبهه ها، بر فضای جامعه و دانشگاه حاکم بود. گرایش سیاسی مسلط در دانشگاه انجمن اسلامی بود. هرچند از اواسط جنگ جناح بندی و مرزبندیهای سیاسی بوجود آمد به گونه ای که در انتخابات مجلس سوم، آشکارا به برخوردهای لفظی آنها انجامید و سرانجام انشعابی در جامعه روحانیت صورت گرفت که از آن پس به دو جناح مذهبی چپ و راست موسوم شدند. در طی این دوران انجمنهای اسلامی دانشجویان گرایششان به سمت جناح چپ سیاسی است و از لیست جناح چپ اعلام حمایت کردند و به دلیل اینکه برخی از اعضای این انجمنها که در اقلیت نیز بودند، از لیست جریان مقابل حمایت می کردند از انجمن اسلامی خارج گردیدند. اما در دانشگاه تا پایان جنگ این دو گرایش چندان دیده نمی شد و فقط انجمنهای اسلامی که تمایل به چپ مذهبی داشتند مسلط بودند.(۲)

در این دوران هم در قالب گفتمان اسلام گرایی بر کلید واژه هایی نظیر «مبارزه با استکبار جهانی»، «عدالت محوری» تأکید دارد و طرفدار اقتصاد متمرکز دولتی برای برقراری هرچه بهتر عدالت مصادره زمینهای زمینداران بزرگ ونیمه بزرگ برای توزیع درمیان دهقانان و روستائیان، مخالف مدارس خصوصی، طرفدار جبهه ها و مخالف صلح تحمیلی و حمایت از سازمانهای آزادیبخش اسلامی در جهان است و حمایت از اسلام ناب محمدی درمقابل اسلام آمریکایی از سوی دیگر است.(۳)

● تحولات جنبش دانشجویی در دوره سازندگی

پس ازرحلت امام خمینی (ره) در دوران سازندگی شاهد دو دوره متفاوت رکود و گذار و دوران تثبیت آزادیخواهی درجنبش دانشجویی هستیم. در دوران رکود وگذار در فاصله سالهای ۷۳-۶۸ شاهد تغییر شعارهای عدالت خواهی به آزادیخواهی، سیاست زدگی، گسترش ارزشهای لیبرالی و... می باشیم، ولی هنوز در قالب گفتمان اسلام گرایی دشمنی و ستیز با آمریکا و حمایت از مردم مظلوم فلسطین ادامه داشته تا اینکه در فاصله سالهای ۷۶-۷۳ دوران رکورد جای خود را به دوران تثبیت آزادیخواهی می دهد که در انتخاب محمد خاتمی برای ریاست جمهوری بروز و ظهور می نماید. از نکات جالب توجه دراین دوران میل دفتر تحکیم وحدت به عنوان رهبران این جنبش به بازیهای رسمی سیاسی و مشارکت در بازی قدرت به عنوان یک شبه حزب سیاسی است که کمتر درتاریخ جنبش های دانشجویی سابقه دارد.

● تحولات جنبش دانشجویی دردوره اصلاحات

انجمن اسلامی دانشجویان در دوران ۸ ساله دولت کارگزاران با همان معیارهای گذشته خویش، یعنی آرمانگرایی اسلامی و بر مبنای عدالت به کار خویش ادامه میداد، هرچند که این فعالیتها بیش از یک دهه بود که در انفعال نسبی به سر می برد. اما دوم خرداد ماه سال ۷۶ را باید مبنای تغییر و تحولات عمده در فرایند جنبش دانشجویی کشور دانست؛ چرا که از این پس انجمن های اسلامی دانشجویان وابسته به دفتر تحکیم وحدت در دانشگاهها با تغییر رویکردی آشکار نسبت به گذشته و همچنین تغییرات عمده در آرمانهای خویش فضای جدیدی را وارد گفتمان دانشجویی کشور نمودند که تا پیش از این کم سابقه بود. البته تغییر گفتمان در دفتر تحکیم وحدت بسیار آرام صورت می گرفت و به نوعی نمی توان مرز مشخصی را برای آن تعیین نمود بطوریکه شاهدیم درخرداد ماه ۷۹ دفتر تحکیم وحدت همچنان درموضعی اصولی پیروزی ملت لبنان بر رژیم اشغالگر قدس را تبریک و تهیت می گوید.

نکته ای که می توان به عنوان مهمترین دلیل تغییر رویکردها و به مرور زمان تغییر بنیانهای فکری در دفتر تحکیم وحدت به آن اشاره کرد. همراه شدن باجریانهای سیاسی خارج از دانشگاه بود. حتی حضور درعرصه قدرت و به نوعی دنبال نمودن منافع فردی وحزبی تا جایی که حتی آشکارا درمحدود نمودن اندیشه های حضرت امام خمینی نیز گام برداشته شد، حرفی که «رضا حجتی» عضو شورای مرکزی دفتر تحکیم وحدت در روز ۲۱ اردیبهشت ماه سال ۷۹ بر زبان جاری ساخت حقیقتی تلخ از روزگار دفتر تحکیم وحدت بود. درجایی که می گفت:«(دفترتحکیم وحدت) اندیشه های امام (ره) را در قالب تفکرات خاتمی دنبال می کند...»(۴)

در این دوران شاهد هستیم که در راستای گفتمان لیبرالیستی عدالتخواهی جای خویش را به آزادیخواهی، اسلام گرایی ناب محمدی جای خود را به پلورالیسم دینی ونوعی سکولاریزم استکبارستیزی تند جای خود را به تسامح و تساهل و حتی حمایت سخت از رابطه با آمریکا، دفاع از حقوق ملت مظلوم فلسطین جای خود را به رهاسازی فلسطینیان به نام تأمین ملی ایران، دفاع از اقتصاد دولتی و تعاونیهایی که به نام عدالت صورت می گرفت، جای خود را به طرفداری از خصوصی سازی ناب و خالص لیبرالی می دهد.

جنبش دانشجویی دراین دوران دارای استقلال عمل بیشتر درتاثیرگذاری تعیین کننده تر در نتیجه بازی و فضای سیاسی بوده است جنبش دانشجویی درنقطه تلاقی تصادف و تصادم اسلام گرایی چپ و گرایشات لیبرالی عمل کرده است. به طوری که دفتر تحکیم وحدت به عنوان رهبر جنبش دانشجویی که زمانی سفارت آمریکا را تسخیر و سالیانه پرچم آن را آتش می زد اکنون رابطه با آمریکا را توصیه و آتش زدن پـرچم را ممنوع و مردود می داند. زمانی به نام عدالت طرفدار فقرا و مظلومین در ایران وجهان بود اکنون به نام منافع ملی، واقعیت گرایی و رفاه با هرگونه آرمانگرایی مخالفت می ورزد. (۵)

هرچند درابتدا شاهد اقتدار ویکه تازی این جنبش هستیم اما از سال ۷۷ به بعد دودستگی و انشعاب درمیان اعضای جنبش دفتر تحکیم وحدت شکل می گیرد؛ ازجمله نشست آبان ۱۳۷۷(بروز دوگانگی درحوزه گرایشهای نظری)، نشست دانشگاه الزهراء (شروع درگیریهای فیزیکی)، نشست دانشگاه تربیت معلم (شروع خیانت در داخل طیف سنتی)، اولین عزم جمعی برای انشعاب که طی آن ۱۷ دانشگاه از جمله دانشگاههای تهران، صنعتی اصفهان، تبریز، امام خمینی خمین، گیلان، مشهد، اراک، اردبیل و یاسوج جدا شدند، نشست شهریار (اولین قدم برای شکست حریم ها)، نشست اهواز (نشانه های احیای جریان سنتی)، نشست امیرکبیر (تفوق طیف سنتی)، انتخابات مجلس ششم، شروع به سهم خواهی، جنگ قدرت، فساد مالی، نشست خواجه نصیر، استیضاح دبیر تشکیلات، شکل گیری دو جریان لمپنیسم و اپورتورنیست دردفتر تحکیم وحدت، نشست خرم آباد، غائله کوی دانشگاه، شعار عبور از خاتمی، کنفرانس برلین که بعد از انتخابات مجلس شورای اسلامی دوره ششم از ۱۹تا ۲۱فروردین ۷۹ به مدت سه روز از سوی حزب سبزهای آلمان و به دعوت بنیاد هاینریش بل درخانه فرهنگ جهان در برلین درجهت تغییرات دمکراتیک درایران و اصلاحات در جمهوری اسلامی ایران برگزار شد و با واکنشهای هر دو طیف روبرو شد؛ می باشد که این نشستها و جریانها دوران افول و استحاله ارزشهای لیبرالی و شکل گیری انشقاق و دودستگی را به معرض دید می گذارد. (۶)

تحولات جنبش دانشجویی در دوره عدالت خواهی اسلامی: جریان های عدالتخواه دانشجویی، به تدریج از اواخر دهه ۷۰ شمسی شکل گرفتند که از جمله آن «جنبش عدالت خواه دانشجویی» است. این تشکل پیروی از خط امام خمینی و رهبر انقلاب اسلامی و بازگشت به اصول انقلاب اسلامی را در دستور کار خود قرار داده است. از رویکردهای اصلی این جنبش مطالبه از مسئولین در مسائلی همچون فقر، فسادهای اداری و اقتصادی، حرکت های ضدامپریالیستی و... می باشد. افق این گروه ها این بود که جمهوری اسلامی از مسیر اصلی اش خارج شده و بایست جهت هایی که بایستی جمهوری اسلامی به سمت آن برود تدوین گردد.

این مجموعه ها همچنان به فعالیت های منفک از هم ادامه می دادند. در سال های انتهای دهه ۷۰ دغدغه این گروه ها که مسئله بازگشت به انقلاب بود، مشخصاً به صورت مسئله عدالت پررنگ می شود و حرکت ها در حلقه های مختلف پیگیری می شد. تأکیدات جدی و صریح رهبر معظم انقلاب درمورد عدالت از اوایل دهه ۷۰ شروع شد. ازجمله تأکیدات بر بی توجهی مسئولان به فقر و فساد. پس از آن بود که این گروه ها تصمیم گرفتند که منسجم تر عمل کنند. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی در ۶/۸/۸۱ خطاب به جنبش دانشجویی نقطه عطفی در شکل گیری جنبش عدالت خواه بود. پس از آن این گروه ها تصمیم گرفتند فعالیتهایشان را به صورت جریان ساماندهی کرده و جهت هماهنگی فعالیت هایشان هسته مرکزی تشکیل دهند. پس از آن با استراتژی کلی کار ادامه پیدا کرد:

۱) حلقه های فکری

۲) توزیع فرهنگی

۳) جبهه انقلاب، در قالب متفکر و هنرمندان

۴) برگزاری همایش ها و تولید نشریه

۵) حرکت هایی در قالب مطالبه عدالت در جاهای مختلف.

بعد از آن نشست های مختلفی از تشکل های عدالتخواه دانشجویی در دانشکده های مختلف برگزار می شود که نشست هفتم در دانشگاه صنعتی اصفهان اولین نشست رسمی جنبش عدالت خواه دانشجویی محسوب می شود.(۷)

بروز و ظهور گفتمان عدالتخواهی اسلامی نشان داد که گفتمان لیبرالیستی از بدنه جامعه ایران و مطالبات آن غافل مانده و مواضع و خصوصیاتی از نظام سیاسی ایران را به نقد کشیده که از خصلت ها و مواضع شالوده ای جنبش های دانشجویی محسوب شده و در سالیان نه چندان دور گفتمان غالب خود آنها بوده است ازجمله حمایت از مردم فلسطین، مبارزه با سرمایه داری جهانی، مبارزه با مداخلات یک جانبه آمریکا در جوامع ضعیف، از این رو در انتخابات ۸۴ و ۸۸ از آقای احمدی نژاد که با تأکید بر عدالتخواهی در سیاست داخلی و استکبارستیزی و زنده کردن گفتمان امام خمینی(ره) در سیاست خارجی پا به صحنه گذاشته بود، حمایت خود را اعلام کردند.

● نتیجه گیری

جنبش دانشجویی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون (۱۳۸۸ ش) دچار تغییرات و تحولاتی گشته است که در این مقاله این تحولات در قالب سه گفتمان اسلام گرایی، لیبرالیستی و عدالت خواهی اسلامی و در پنج دوره انقلاب فرهنگی، مقاومت، سازندگی، اصلاحات، عدالت خواهی اسلامی بررسی و تبیین شد و بیان گردید؛ جنبش دانشجویی پس از پیروزی انقلاب رفیق جامعه مدنی و شریک جامعه سیاسی، پیرو خط امام و انقلابی بوده و در چارچوب حمایت مطلق از حاکمیت سیاسی قدم برداشته است و در دوره مقاومت هم این جنبش همگام با دولت، طرفدار دفاع مقدس و مقابله با صلح تحمیلی و غرب بوده هرچند در سال ۶۲ شاهد مرزبندی هایی در این جنبش هستیم که منتقد بخشی از بدنه نظام شده و به طرفداری از میرحسین موسوی می پردازند، ولی آنچه که همچنان در این دوران غالب است گفتمان اسلام گرایی می باشد. در دوران سازندگی به تدریج در نتیجه سیاست های آقای هاشمی رفسنجانی شاهد گذار از گفتمان اسلام گرایی به ارزش های لیبرالی و آزادی خواهی هستیم که در دوران آقای خاتمی و دوره اصلاحات ارزش های لیبرالی از جمله آزادی خواهی به جای عدالت خواهی، رهایی فلسطینیان و... تثبیت شده و گفتمان لیبرالی به عنوان گفتمان هژمون و مسلط رخ می نماید و به تدریج با افراط و تندروی در مطالبات لیبرالیستی وآغاز اعلام استقلال تعدادی از انجمن های اسلامی از دفتر تحکیم وحدت، دودستگی و انشعاب زمینه را برای بازگشت به گذشته و ارزش های انقلابی و شکل گیری جنبش های دانشجویی عدالت خواه و حمایت از دولت عدالت خواه و استکبار ستیز آقای احمدی نژاد فراهم می آورد.

ربابه جوادی

پی نوشتها:

۱-دکتر محمدباقر خرمشاد، تاریخ جنبش دانشجویی ایران، (مقدمه)، تهیه و تنظیم حسین قویدل معروفی، انتشارات نجم الهدی، ۱۳۸۵

۲-WWWHAWZAHNET

۳-دکتر محمدباقر خرمشاد، پیشین

۴-WWWKHEZRIANIR

۵-WWWFARSNEWSCOM

۶-WWWFARSNEWSNET

۷-WWWIRNAIR