کشاورزی زیستی ـ بررسی وضعیت کشاورزی ارگانیک در ایران ـ بخش ششم

سیاستهای تولید محصول سالم

بر اساس گزارش‌های منتشرشده، کشاورزی ارگانیک در سطح جهان در سال‌های گذشته در اکثر مناطق جهان از جمله کشورهای درحال توسعه به سرعت در حال گسترش بوده و روش‌های اجرایی تولید، نظارت و صدور گواهی به‌طور دائم بهبود یافته و مردم در بسیاری از جوامع به‌ویژه در کشورهای توسعه یافته از مزایای غذای سالم‌تر و با کیفیت بالاتر برخوردار شده‌اند، گفتنی‌ست کشاورزان جوامع روستایی به‌خصوص در کشورهای درحال توسعه از سود مناسب و ارزش صادراتی این محصولات بهره‌مند شده‌اند.

طی نتایج بررسی‌ها و جستجوهای صورت گرفته از منابع اینترنتی اطلاعات دقیقی از تولید محصولات ارگانیک ایران وجود ندارد این درحالی‌ست که کشور ما دارای پتانسیل بسیار بالایی در این‌باره است.

● بررسی وضعیت توزیع سموم و کودهای شیمیایی

عدم مصرف سموم و کودهای شیمیایی در تولید محصولات از بارزترین خصوصیات کشت ارگانیک است. بررسی میزان سموم شیمیایی توزیع شده طی دو دهه‌ی اخیر در کشور نشان می دهد که طی دوره‌ی ۸۰-۱۳۶۲ سالانه به‌طور میانگین ۲۸۰۳۸ تن از انواع سموم شیمیایی توزیع شده‌است که بالاترین میزان سموم توزیع شده در این دوره در سال ۱۳۶۹ بوده است.

لازم به توضیح است توزیع سموم پس از این سال سیر نزولی داشته است و از سال ۱۳۷۳ تا پایان سال ۱۳۸۰ میزان سموم توزیع شده همواره پایین‌تر از میانگین سموم توزیع شده طی دوره مورد بررسی(۸۰-۱۳۶۲) بوده است (نمودار ۷ مقایسه میزان سموم شیمیایی توزیع شده طی سال‌های ۱۳۶۲تا ۱۳۸۰).

صرف نظر از میزان کل سموم توزیع شده، ترکیب سموم مصرفی نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ ترکیب سموم مصرفی در کشورهای توسعه یافته جهان شامل۱۷ درصد حشره‌کش، ۳۵ درصد قارچ‌کش و ۴۸ درصد علف‌کش و از سوی دیگر در کشورهای درحال توسعه شامل ۵۰ درصد حشره‌کش، ۳۵ درصد قارچ کش و ۱۵ درصد علف‌کش است. با توجه به آثار سوء سموم حشره‌کش بر سلامت و محیط زیست میزان مصرف سموم حشره‌کش در کشورهای توسعه یافته تفاوت بسیار چشمگیری با کشورهای در حال توسعه دارد، این کشورها با استفاده از سایر روش‌های مبارزه با آفات همانند مبارزه‌ی بیولوژیک و کشاورزی ارگانیک همراه با حفظ محصول، مصرف سموم علف‌کش را کاهش داده‌اند اما متاسفانه در کشورهای درحال توسعه چنین تحولی انجام نشده است.

در کشورما با اجرای سیاست مصرف بهینه کود و سم و جایگزینی آن با سایر روش‌های غیرشیمیایی، مصرف سموم کاهش محسوسی داشته است اما این موضوع بر ترکیب مصرف سموم تاثیر محسوسی نداشته به‌نحوی‌که در سال‌های ۷۸-۱۳۷۶ ترکیب سموم شامل ۹/۴۸درصد حشره‌کش ، ۱/۱۸ درصد قارچ‌کش و ۳۳ درصد علف‌کش بوده است (جدول۱۰ مقایسه ترکیب مصرف سموم شیمیایی در ایران و جهان).

در طی سه سال اول برنامه سوم توسعه (۸۱-۱۳۷۹ ) ترکیب مصرف سموم بصورت ۷/۴۳درصد حشره‌کش ، ۶/۲۸درصد قارچ‌کش و ۷/۲۷درصد علف‌کش پیش بینی شد اما عملکرد سال‌های ۸۱-۱۳۷۹ نشان می‌دهد این نسبتها به ۲/۴۸درصد حشره‌کش ۷/۱۶ درصد قارچ‌کش و ۱/۳۵درصد علف‌کش تغییر یافته است و هم‌چنان نسبت مصرف حشره‌کش بالاست.

بررسی میزان کودهای شیمیایی توزیع شده طی سال‌های ۸۱-۱۳۶۸ نشان می دهد که روند توزیع کودهای شیمیایی طی این دوره در حال افزایش بوده و به‌طور متوسط طی این دوره سالیانه ۲۲۹۲ هزارتن انواع کودشیمیایی در کشور توزیع شده است؛‌لازم به توضیح است درسال ۱۳۸۱ بالاترین میزان کود شیمیایی به میزان ۳۱۱۴ هزارتن بوده است(نمودار ۸ مقایسه میزان کودهای شیمیایی).

پرداخت یارانه به سموم و کودهای شیمیایی منجر به آن می‌شود که کشاورزان رغبت چندانی به استفاده از سایر روش‌های مبارزه با آفات, امراض و علف‌های هرز نداشته باشند.

براساس آمار موجود پرداخت یارانه سموم و کودهای شیمیایی درسال‌های ۸۰- ۱۳۶۸ به‌طور متوسط سالیانه ۳۷۸ میلیاردریال یارانه جهت کودهای شیمیایی، سموم و بذر به دستگاه‌های مباشر پرداخت شده است.

با این وجود عدم آگاهی و دانش تولیدکنندگان در زمینه‌ی چگونگی استفاده از سموم از نظر میزان و زمان مصرف (در نظر گرفتن دوره‌ی کارنس سموم) باعث شده‌است که مصرف کنندگان از طعم ناخوشایند برخی از میوه‌ها و سبزی‌جات که ناشی از مصرف بیش از حد سموم می باشد اظهار نگرانی کنند. باوجود آن‌که نگرانی بیشتر مصرف کنندگان به‌دلیل طعم نامطلوب محصولات کشاورزی است اما متاسفانه آگاهی عمومی از اثرات تجمعی سموم جذب شده در بدن و اثرات نامطلوب و زیان‌بار آن که منجر به بیماری‌های خطرناک می‌شود در سطح پایینی است.

درحالی‌که اشتیاق به مصرف محصولات ارگانیک به‌دلیل نگرانی‌های روز افزون از آلودگی‌های محصولات رایج و محیط زیست رو به افزایش بوده و بازار صادراتی چنین محصولاتی در میان جوامع با سطح رفاه بالا توسعه‌ی فراوانی یافته؛ اما در کشور ما حرکت ملموسی برای برنامه ریزی، هدایت و حمایت از این روش تولید به چشم نمی‌خورد و کشاورزان از این مزیت مناسب و کل جامعه از موقعیت بهبود تغذیه، بهداشت و محیط زندگی خود محروم مانده‌اند؛ این درحالی‌ست که در کشور ما به‌دلیل شرایط خشک محیطی و فراوانی نیروی کار، تولید محصولات ارگانیک اقتصادی‌تر و آسان‌تر از بسیاری از مناطق دیگر جهان به‌نظر می‌رسد.

● سطح تحت کشت ارگانیک

اگر چه اطلاعات مدون و دقیقی از وضعیت تولیدات ارگانیک در کشور وجود ندارد اما کمیته‌ی محصولات ارگانیک که در سال ۱۳۸۰ به‌دستور معاون زراعت در سازمان حفظ نباتات کشور تشکیل و در راستای پیگیری مصوبات این کمیته نسبت به تهیه‌ی پرسشنامه جهت جمع آوری اطلاعات و ارسال به استان‌ها اقدام شد که نتایج آن به شرح زیر است:

بر اساس این اطلاعات کل سطح کشت محصولاتی که در کشور بدون استفاده از سموم و کودهای شیمیایی تولید شده‌اند حدود ۲۳۹۴۶۲ هکتار شامل ۱۲۵۸۰۲ هکتار محصولات باغی و ۱۱۳۶۵۹ هکتار محصولات زراعی است و تمام سطح کشت محصولاتی که بدون استفاده از سموم شیمیایی تولید شده‌اند حدود ۸۰۸۶۱۲ هکتار شامل ۲۵۴۱۳۴ هکتار محصولات باغی و ۵۵۴۴۷۸ هکتار محصولات زراعی است. میزان سطوح کشت محصولات زراعی و باغی که تولید آنها بدون استفاده کود و سم انجام می‌شود به ترتیب ۱ و ۲/۷ درصد از کل سطوح کشت محصولات زراعی و باغی کشور را تشکیل می دهد (نمودار ۹ ).

لازم به توضیح است که این نوع محصولات با این سطح تولید تنها توسط کشاورزان و به‌صورت کاملا" خودجوش و سنتی و بدون آگاهی داشتن از این‌که محصول ارگانیک چیست تولید شده است که همین امر نشان‌دهنده‌ی، پتانسیل بسیار بالای کشور در جهت تولید چنین محصولاتی است، البته در این ارتباط تشکل‌هایی نیز در کشور وجود دارند که به‌طور عملی اقدام به تولید محصولات ارگانیک می کنند که می توان به تولید سیب زمینی در بیدستان خرم بید استان فارس اشاره کرد و یا حرکت‌های جدیدی که در سال‌های اخیر در این رابطه آغاز شده است.

با توجه به موارد اشاره شده ارکان اساسی پایه‌گذاری سیستم کشاورزی ارگانیک در کشور شامل تولیدکنندگان، مصرف کنندگان (داخلی و خارجی)، موسسات دولتی برنامه‌ریز و هدایت کننده و NGO های محلی و خارجی و سازمان‌های بین المللی تسهیل کننده هستند. حرکت‌های جهانی کشت ارکانیک نشان داده که در اکثر موارد تشکیل یک هسته‌ی مرکزی و سپس تعمیم و گسترش برنامه به سایر مناطق و ارگان‌ها ونهادهای گوناگون باعث گسترش این جنبش شده است.

نقش تشکیل دهنده‌ی هسته مرکزی در این حرکت به‌عهده وزارت جهادکشاورزی است تا با برنامه ریزی، سیاست‌گذاری، ایجاد هماهنگی و حمایت‌های لازم در زمینه‌های تحقیقی، ترویجی، نظارتی و بازاریابی محصولات تولیدی جنبش تولید محصولات ارگانیک را توسعه بخشد؛ به این منظور تشکیل "کمیته‌ی ملی کشاورزی ارگانیک" با هدف تعیین سیاست، برنامه ریزی در زمینه‌های تعیین ضوابط و استانداردها، نظارت بر تولید و حمایت جهت برطرف کردن مشکلات و تنگناهای پیش روی ضروری به‌نظر می‌رسد.

بدیهی‌ست که این کمیته باید نمایندگان واحدهای ذیربط دولتی (وزارت جهادکشاورزی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت کشور، وزارت صنایع و ....)، کشاورزان علاقه‌مند به تولید محصولات ارگانیک، کارشناسان، محققین و موسسات غیردولتی فعال یا علاقه‌مند مشارکت فعال داشته باشند.

تشکیل گروه‌های کاری متشکل از نمایندگان معاونت‌های تولیدی، تحقیقات، ترویج، برنامه‌ریزی و بخش غیردولتی در سطح وزارت جهادکشاورزی برای انجام اقدامات اولیه در زمینه‌ی شناخت ظرفیت‌های موجود، جمع آوری اطلاعات و انجام بررسی‌ها و تحقیقات کاربردی و تدوین برنامه‌های اجرایی نیز از برنامه‌های پیشنهادی جهت پایه‌گذاری سیستم کشاورزی ارگانیک در کشور هستند. (نمودار۹ مقایسه‌ی سطوح کشت تولیدات بدون مصرف کود و سموم شیمیایی با کل سطح کشت در سال ۱۳۸۰)