تلاشی همه جانبه برای غرب گرایی

مطالعه ای در خصوص تشکیل, عملکرد و اهداف سازمان پرورش افکار

یکی از مهم ترین ارگان های تبلیغی و به اصطلاح تربیتی که در دوران حکومت رضا شاه پایه گذاری شد، “سازمان پرورش افکار” بود. تا قبل از تاسیس سازمان مزبور رژیم پهلوی سعی می کرد تا تلفیقی از افکار تجدد خواهانه و شاهدوستی را به روش های مختلف در جامعه رواج دهد. از همین روی بسیاری از دستگاه های تبلیغی، مطبوعات، مدارس و تعداد زیادی از نهادهای آموزشی در خدمت گسترش این افکار و اندیشه ها در میان مردم بودند. اما با وجود چنین تلاش هایی برای ترویج افکار ضد دینی و به شدت غربی، اکثر مردم همچنان بر باورها و عقاید دینی و سنتی خویش پای فشرده و نسبت به تبلیغات و سیع و شعارهای رنگارنگ غرب گرایی دولت نه تنها بی تفاوتی بلکه مخالفت شدید ابراز می داشتند.

بدیهی بود که اتخاذ چنین رویکرد منفی از سوی برای مردم از دید عمال فرهنگی رژیم رضا شاه دور نماند. در واقع آنان متوجه این نکته شدند که مردم هیچ علاقه ای به فرهنگی که آنان تلاش فروان و هزینه های هنگفت برای رسوخ و شیوع آن صرف می نمودند ندارند. مقاومت گسترده مردم در جریان تغییر پوشش که به صورت برنامه ای مدون از سال۱۳۰۶ آغاز شده و از طرق مختلف سعی شده بود به تدریج به کشف حجاب ختم شود. یکی از مهم ترین وجوه مخالفت گسترده مردم با برنامه های فرهنگی غرب گرایانه و ضد دینی رژیم به شمار می رفت.

اما مقاومت و مخالفت مردم نه تنها سردمداران رژیم و شخص رضا شاه را از اقدامات نادرستی که پیشه کرده و تمام هم خود را صرف آن نموده بودن منصرف نساخت بلکه آنان با مشاهده این وضعیت به این نتیجه رسیدند که می بایست تمامی ابزار، عوامل و عناصر خود اعم از رجال فرهنگی، هنرمندان، سخنوران، اساتید دانشگاه و ... به خدمت گرفته و در راستای پرورش و تربیت ذهن مردم آن گونه که مد نظرشان بود بسیج نمایند. اتخاذ چنین تصمیمی نهایتا به تاسیس “سازمان پرورش افکار” منتهی شد.

در خصوص چگونگی تاسیس سازمان پرورش افکار، متین دفتری مدعی است ابتدا او فکر تشکیل این سازمان را در دماغ شاه تولید کرده و هدفش از این کار را فراهم کردن مقدمات تشکیل حزبی فراگیر مانند حزب خلق ترکیه اعلام می کند. به هر حال، اساسنامه سازمان پرورش افکار در تاریخ۱۲ دی ماه۱۳۱۷ توسط هیئت وزیران به تصویب رسید.

این سازمان دارای یک هیئت مرکزی در تهران و شعباتی در شهرستان ها بود. هیئت مرکزی شامل نمایندگان دانشگاه، مدیران دبیرستان، رئیس آموزش سالمندان، روسای اداره پیشاهنگی می شد. همجنین هیئت مرکزی دارای کمیسیون های فرعی متعددی از قبیل: مطبوعات، کتب کلاسیک، سخنرانی، نمایش، رادیو و موسیقی بود. ماده۷ این اساسنامه مقرر می داشت؛ وزارت فرهنگ باید در مراکز شهرستان ها آموزشگاهی تاسیس نماید که در آن ترتیب و اسلوب پرورش افکار دانش آموزان و سالمندان را به آموزگاران و دبیران آموزش دهند. در دانشکده ها نیز مطابق ماده۸ شورای دانشگاه طرحی تهیه کرد تا تعلیمات لازم برای پرورش افکار دانشجویان به اساتید داده شود.

هیئت مرکزی سازمان پرورش افکار در جلسه مورخ۲۵ دی ماه۱۳۱۷ بر اساس ماده۷ اساسنامه سازمان، آموزشگاه هایی در تهران و شهرستا ها تاسیس کرد که کلیه دبیران و آموزگاران موظف به شرکت در جلسات آن بودند. دروس آموزشگاه ها شامل پرورش افکار به وسیله تاریخ و جغرافیا، ترجمه حال بزرگان، شرح بزرگترین آثار ملی ایران، آیین سخنوری، مبارزه با خرافات و عقاید (که در واقع منظور از آن عقاید مذهبی مردم بود) و ... می شد.

سومین جلسه هیئت مرکزی سازمان در تاریخ۱۲ بهمن۱۳۱۷ به پرورش افکار دانشجویان اختصاص یافت.پس از مصوبات مشترک هیئت مرکزی این سازمان و شورای دانشگاه مقرر گردید رئیس هر دانشگاه حداقل ماهی یک بار شورای دانشکده را به منظور پرورش افکار و اجرای اساسنامه مربوط به دانشجویان تشکیل دهد. استادان، دانشیاران و دبیران علاوه بر تدریس مواد تخصصی، می بایست دروس مربوط به پرورش افکار را نیز تدریس نمایند. بویژه تاکید شده بود که معلمان دروسی نظیر تاریخ، جغرافیا، ادبیات فارسی، اخلاق، فلسفه و علوم سیاسی با حساسیت خاصی انتخاب و به امر تدریس بپردازند.

دانشکده ها تحت نظر کمیسیون سخنرانی، می بایست جلسات سخنرانی دایر کرده و راجع به پرورش افکار مطالب لازم را به دانشجویان گوشزد کنند. هر دانشکده راجع به تکالیف اخلاقی و آیین مشاغل حرفه ای که فارغ التحصیلان عهده دار خواهند شد، دروس مخصوصی داشت و گزارش مربوط به اقدامات را هر ماه به شورای دانشگاه می فرستاد. و خلاصه گزارش های دانشکده ها هر سه ماه یک بار به هیئت مرکزی پرورش افکار ارسال می شد.

علاوه بر اینها هیئت مرکزی در جلسات بهمن ماه۱۳۱۷ اساسنامه های کمیسیون های فرعی را به تصویب رساند و در چهاردهمین جلسه خود در تاریخ۶ خرداد۱۳۱۸ اساسنامه مربوط به اعطای جوایز را تصویب کرد. همچنین اساسنامه بنگاه روزنامه نگاری در تاریخ۲۷ اسفند۱۳۱۷ مصوب گردید.

با امعان نظر به مصوبات مربوط به سازمان پرورش افکار می توان به اهمیت نقش تبلیغی این ارگان پی برد. اجرای این طرح مستلزم سرمایه گذاری هنگفت و به کار گیری تمامی توان بالقوه و بالفعل رژیم و نیز همانند طرح های سابق همراه با چاشنی زور و اجبار و تهدید بود تا فکر ایرانیان تغییر یابد. از این رو بود که روزنامه های وابسته بلافاصله پس از تصویب هیئت وزیران به مدیحه سرائی پرداختند و تشکیل این سازمان را به مثابه آغاز نهضتی جدید در کشور قلمداد کردند. به عنوان نمونه روزنامه ایران از تاریخ تصویب اساسنامه سازمان تا ده شماره بعد مرتبا سر مقاله های خود را به موضوع پرورش افکار اختصاص داد و نویسندگان آن از جمله حسینقلی مستعان در این زمینه قلمفرسایی ها کردند.

در جلسات سخنرانی سازمان پرورش افکار افرادی نظیر وثوق الدوله (عاقد قرارداد ننگین۱۹۱۹ )، مخبر السلطنه و عده ای دیگر در مباحث اجتماعی، ادبی و تاریخی سخنرانی می کردند و بیشتر فرهنگیان در این مجالس حضور پیدا می کردند. ورود به مجالس سخنرانی برای تمام افراد آزاد و مجانی بود. یکی از دلایل توسعه این جلسات در تمام نقاط کشور آن بود که این موضوع می توانست در پیشبرد

برنامه های فرهنگی رضا شاه بویژه کشف حجاب موثر واقع شود. به همین دلیل کارمندان موظف بودند به همراه همسر و دیگر زنان خانواده در این برنامه ها شرکت کند.

برنامه های سخنرانی این سازمان در تمام نقاط کشور شدیدا مورد توجه دولت بود. این مجالس بویژه در ایام تابستان با برنامه های تئاتر و موسیقی توام می گردید. در مشهد این مجالس در دبیرستان شاهرضا در روزهای یک شنبه هر هفته برقرار بود. در اصفهان مجالس سخنرانی در تالار دبیرستان سعدی در روزهای دوشنبه هر هفته برگزار می شد. عمده ترین موضوعات مورد بحث در این سخنرانی ها عبارت بود از:

شاه پرستی، ملیت و میهن پرستی، مبارزه با خرافات، مسائل مربوط به زنان، ادبیات، بهداشت، تبلیغ اقدامات رژیم و ... تعداد این سخنرانی ها بسیار زیا تخمین زده می شود. بر اساس آنچه از منابع بر می آید مابین سال های۱۳۱۹ تا۱۳۲۰ بیش از هفت هزار جلسه سخنرانی برگزار شد و حدود یک میلیون و پانصد هزار نفر در این جلسات شرکت داده شدند.

یکی از مهم ترین کمیسیون های فرعی سازمان پرورش افکار، کمیسیون مطبوعات بود که بر طبق اساسنامه هدایت کلی مطبوعات کشور و انتشار کتاب هایی در راستای اهداف این سازمان را بر عهده داشت. در واقع پس از تشکیل سازمان پرورش افکار تمام مطبوعات کشور به نوعی ارگان تبلیغاتی دولت شدند. چهار روزنامه مهم پایتخت (ایران، اطلاعات، کوشش و تجدید ایران) در مقابل دریافت وام به مالکیت دولت در آمدند. و انتشار اوراق دولتی را به طور مجانی بر عهده گرفتند. چاپخانه های پرسابقه بر اثر اجرای اساسنامه کمیسیون مطبوعات سازمان پرورش افکار مبنی بر بهبود دستگاه های چاپ، از چاپ اوراق دولتی و سپس هر گونه نوشته ای محروم شدند و جای خود را به چاپخانه های دولتی و یا وابسته دادند.

سازمان پرورش افکار به علاوه در صدد بر آمد تا مجله ای را به عنوان ارگان تبلیغاتی خود منتشر کند تا الگوی مناسبی برای سایر مطبوعات بوده و دارای ابعاد خارجی نیز باشد. از این رو ماهنامه “ایران امروز” به مدیریت محمد حجازی از۲۴ اسفند۱۳۱۷ منتشر شد که به اذعان نویسنده سر مقاله آن، وظیفه “رهبری هم میهنان به شاه پرستی و میهن پرستی” را بر عهده داشت.

تا نیمه مهر ماه۱۳۱۹ اجرای سیاست مطبوعاتی بر عهده سازمان پرورش افکار بود، اما با گسترش جنگ جهانی دوم و حساسیت روز افزون مطبوعات در حفظ تعادل خبری میان طرف های درگیر، سازمان جداگانه ای زیر نظر نخست وزیر (علی منصور) به نام اداره کل انتشارات و تبلیغات تاسیس شد.

اما علی رغم تمام تلاش های دولت و صرف هزینه های هنگفت سازمان پرورش افکار هیچ گاه نتوانست به انتظارات و اهداف پیش بینی شده خود نایل شود. زیرا اعتقادات دینی و باورهای فرهنگی مردم ایران به حدی پایدار و ریشه دار بود که در مقابل چنین اقدامات و برنامه هایی استوار و پا بر جای باقی ماند. نهایتا هم سازمان پرورش افکار به دنبال سقوط رضا شاه و اخراج ذلت بار وی از کشور، منحل شد و از این تاریخ به بعد اصطلاح “پرورش افکاری” در فرهنگ معاصر ایران مرادف با چاپلوسی و تملق گویی بود.

عرفان کریمی