دیستونی یعنی چه

«دیستونی» به معنای انقباض غیرارادی مکرر و طولانی در یک عضله یا در گروهی از عضلات یا بروز وضعیت های بدنی خاص است و در واقع یک اختلال حرکتی– عصبی محسوب می شود هنگامی که حرکات و دامنه حرکات به اندازه ای ثابت بمانند و به صورت وضعیت غیرطبیعی درآیند به آن دیستونی می گویند

«دیستونی» به معنای انقباض غیرارادی مکرر و طولانی در یک عضله یا در گروهی از عضلات یا بروز وضعیت‌های بدنی خاص است و در واقع یک اختلال حرکتی– عصبی محسوب می‌شود. هنگامی ‌که حرکات و دامنه حرکات به اندازه‌ای ثابت بمانند و به صورت وضعیت غیرطبیعی درآیند به آن دیستونی می‌گویند...

نکته بسیار مهم آن است که دیستونی‌ها اغلب باعث بروز حرکات غیرطبیعی و اختلالات وضعیتی ناتوان‌کننده می‌شوند.

علل مختلفی در ایجاد دیستونی نقش دارند، هنوز هم برخی از دیستونی‌ها علت‌های ناشناخته دارند اما سر دسته علل ایجادکننده آنها، علل ارثی، تروماها و صدمات فیزیکی، بعضی عفونت‌ها، مصدومیت‌ها، عوارض برخی داروها، کم رسیدن اکسیژن حین زایمان، بروز ضربات زایمانی و افزایش بیش از حد معمول بیلی‌روبین هنگام دوران نوزادی و شیرخواری را می‌توان نام برد. در برخی موارد امکان دارد مسایل بیماری‌های داخلی-جمجمه‌ای موضعی هم در ایجاد انواع دیستونی نقش داشته باشند. شاید در شکلی ‌از دیستونی که در حال حاضر به عنوان دیستونی شایع و منتشر و عمومی شناخته می‌شود، رد پای مساله ژنتیکی و توارثی پررنگ‌تر دیده شود.

● تقسیم‌بندی

تقسیم‌بندی‌های مختلفی برای انواع دیستونی وجود دارد؛ در یک تقسیم‌بندی به موضوع اولیه و ثانویه می‌توان اشاره کرد. در نوع اولیه که بیشتر دیستونی‌ها را دربرمی‌گیرد، علتی برای بروز دیستونی وجود ندارد و به صورت تک‌گیر فقط خود فرد را گرفتار می‌کند. گاهی دیستونی‌ها ثانویه هستند و افراد مبتلا، مثلا به دلیل یک بیماری دچار اختلالات در متابولیسم مس می‌شوند. مس در بدن دچار اختلالات سازوکاری و سوخت‌و‌سازی می‌شود و بیماری «ویلسون» را ایجاد می‌کند. در برخی بیماری‌های ویلسونی، حرکات دیستونی مشاهده می‌شود و براساس علت بروز دیستونی، علل اولیه و ثانویه دارد.

طبقه‌بندی کاربردی دیگر، متناسب با میزان عضلاتی است که در دیستونی با موضع جغرافیایی و تشریحی گرفتار شده‌اند. برخی دیستونی‌ها گروه عضلات محدودی را درگیر می‌کنند که به آنها دیستونی موضعی گفته می‌شود که درواقع ترجمه «دیستونی فوکال» است. در این دیستونی‌ها گروه محدودی از عضلات درگیر می‌شوند؛ مثلا یک نوع آن در حرکت پلک‌ها اختلال ایجاد می‌کند به طوری که پلک‌ها غیرارادی و مکرر باز و بسته و دچار اسپاسم‌های متعدد می‌شوند به طوری که گاهی خود اسپاسم مانع از حرکات مناسب پلک و چشم‌ها و دید مستقیم فرد می‌شود که به آن بلفارو اسپاسم می‌گویند. گاهی دیستونی گروه بزرگ‌تری از عضلات را در بر‌می‌گیرد که به آن «دیستونی منطقه‌ای» گفته می‌شود. اگر قسمت اعظم عضلات بدن درگیر دیستونی شوند، آن را «دیستونی چرخشی ژنرالیزه» یا «عمومی» می‌نامند. یکی از ناتوان‌کننده‌ترین انواع دیستونی‌ها، دیستونی‌های منتشر عمومی‌ هستند. بیشتر دیستونی‌های منتشر عمومی‌، معمولا منشا ارثی دارند و اختلالات به صورت جهش درژن‌ها گزارش شده است.

علایم آن معمولا در کمتر از سن ۵ سالگی بروز می‌کنند در صورتی که برخی از دیستونی‌ها مانند دیستونی‌های «موضعی» و «منطقه‌ای»، اغلب در دهه ۴ یا ۵ ظاهر می‌شود. یکی از انواع دیستونی‌ها که در جامعه ایرانی نیز شیوع نسبتا بالایی دارد و بیشتر در دهه ۴ و ۵ زندگی بروز می‌کند، یک نوع دیستونی خاص است که به صورت چرخش و پیچش غیرارادی گردن خود را نشان می‌دهد و انواع مختلفی دارد. در این بیماران گردن به صورت غیر ارادی به سمت مقابل می‌چرخد و ثابت می‌ماند. در موارد محدودتری امکان دارد سر به سمت جلو یا عقب خم شود. دیستونی نواحی گردن را که شیوع زیادی دارد، «کجی گردن» می‌نامند. البته کجی گردن در کودکان، شیرخواران و سنین پایین‌تر علل مختلفی دارد که باید حتما مورد بررسی قرار گیرد اما در افراد مسن و میانسال می‌تواند جزو موارد دیستونی محسوب شود. اینها افرادی هستند که متوجه می‌شوند گردنشان به صورت غیرارادی هنگام راه?رفتن، حرکت، دیدن تصاویر و... به یک سمت می‌چرخد تا آنکه آنقدر پیشرفت می‌کند که گردن به طور مستمر به یک سمت دچار چرخش می‌شود و در این مواقع قابل اصلاح نیست.

● مشخصات دیستونی

از مشخصات دیستونی آن است که در بسیاری از موارد هنگام خواب حرکات یا کم می‌شوند یا از بین می‌روند و برعکس با استرس و اضطراب معمولا حرکات چرخشی و پیچشی دیستونی‌ها افزایش می‌یابند و مشکلات جدی را ایجاد می‌کنند. در دیستونی عمومی ‌این عارضه باعث می‌شود وضعیت‌های غیرطبیعی در بدن ایجاد شود. از آنجا که این بیماری همه بدن اعم از اندام‌ها، صورت، گردن و ستون مهره‌ها را درگیر می‌کند، امکان دارد فرد شکل‌های عجیب و غریبی پیدا کند و هنگام راه رفتن دچار مشکل شود. ابتدا بیشتر روی پنجه یا روی لبه خارجی پا راه می‌روند. زمانی که می‌خواهند متنی را بنویسند، انگشتانشان باز می‌شود و بالاخره عوارض خود را به صورت لرزش‌های پراکنده و اختلالات عضله نشان می‌دهند. به‌تدریج این علایم افزایش می‌یابد به‌طوری که در کودکان مبتلا، وضعیت غیر طبیعی گردن، نخاع کمری، تغییر در قوس کمر، شکلک‌های غیرارادی در دهان و حرکات غیر قابل کنترل زبان که باعث بروز اختلالات گفتاری و بلعی می‌شود، مشاهده خواهد شد.

نوع دیگری از دیستونی که در جامعه ایرانی دیده می‌شود و برخی از مردم آن را تجربه کرده‌اند، «کرامپ نویسندگان» است. این افراد هنگامی‌که می‌خواهند متنی را بنویسند، دچار دیستونی می‌شوند. چون این بیماری بیشتر افرادی را که از قلم استفاده می‌کنند، مبتلا می‌کند این نام‌ را برای آن برگزیده‌اند اما درواقع، انجام انواع حرکات اعم از استفاده از کارد و چنگال، ادوات موسیقی مانند پیانو یا ادواتی که با حرکات ظریف دست کار می‌کنند، می‌تواند باعث بروز آن شوند. این افراد هنگام نوشتن متن و... دچار مشکلات و برای مدتی کارشان متوقف می‌شود. این افراد برای نوشتن انگشت دوم دست خود را به صورت باز شده قرار می‌دهند و قلم را بین شست و اشاره می‌گیرند تا بتوانند بنویسند.

● روش‌های تشخیصی

روش‌های تشخیصی این بیماری در موارد اولیه و تک‌گیر معمولا آزمایش‌های تکمیلی، آزمایش‌ خون، ام‌آر‌آی و سایر روش‌های تصویربرداری مغز است. نتایج بیشتر این روش‌ها معمولا طبیعی هستند و به ندرت امکان دارد یک یافته غیر طبیعی یافت شود. به همین علت، مبنای تشخیص دیستونی، مبنای بالینی و قضاوت پزشک بر اساس ظاهر بیمار و معاینه‌های بالینی بیمار است.

● درمان دیستونی

این بیماری از بیماری‌هایی است که نسبتا به درمان مقاومت نشان می‌دهد اما امروزه اولا با استفاده از روش‌های نوین توان‌بخشی در مورد کاهش ناتوانی ناشی از دیستونی، گام‌های بلندی برداشته شده است. خط اول درمان در دیستونی‌ها پس از تشخیص علت اصلی، استفاده از برخی داروهاست که انواع داروها در این زمینه معمولا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر خط اول درمان داروهای خوراکی موثر واقع نشوند، معمولا به سراغ تزریق سم بوتولیسم می‌رویم که باعث فلج موقت عضلات می‌شود و با استفاده از این خاصیت، می‌توان این مشکل را رفع کرد اما با وجود اینکه پاسخ بسیار خوبی به‌خصوص در دیستونی‌های موضعی مانند گردن، کرامپ نویسندگان یا دیستونی‌های دیگر و بلفارواسپاسم با تزریق سم بوتاکس مشاهده می‌شود، متاسفانه معمولا دو اشکال در این کار وجود دارد؛ نکته اول آن است که معمولا آثار موقت است و معمولا بین ۲ تا ۴ ماه بیشتر دوام ندارد و باز به تزریق مجدد و مکرر این سم نیاز وجود دارد، نکته دوم آن است که پس از تزریق چندباره، بدن انسان علیه این سم تولید آنتی‌بادی می‌کند واین آنتی‌بادی‌ها باعث خواهد شد که پس از مدتی آثار این آمپول و تزریق در افراد کاهش یابد.

● درمان‌های جراحی

روش‌های جراحی مختلفی برای بیماران دیستونی مورد استفاده قرارگرفته?است. از روش‌های قدیمی‌در مورد دیستونی گردن که برخی اعصاب نخاع گردنی را قطع می‌کردند تا روش‌های جدید که بر مبنای تحریک‌های قسمت‌های عمقی مغز صورت می‌گیرد. در این زمینه با تحریک الکتریکی برخی مناطق عمقی مغز مانند منطقه‌ای به نام «پالیدوم» در بیمارانی که دیستونی ناتوان‌کننده و مزمن و منتشر دارند، آثار نسبتا موفقی داشته، البته این کار بسیار تخصصی است و به صورت محدود انجام می‌شود. همه بیماران از این روش استفاده نمی‌برند اما به هر حال روش‌های نوین تحریک نواحی عمقی مغز، نوید‌های جدیدی را در درمان‌پذیری بیماران دیستونی ایجاد کرده است و به نظر می‌رسد در آینده روش‌های جدیدی که مبتنی بر تحریک مغز باشد، گسترش پیدا خواهد کرد.

● آمار

آمار دقیقی از بیماران دیستونی در کشور موجود نیست چرا که معمولا بیمارانی که دچار دیستونی موضعی یا گذرا شده یا علایم خفیف دیستونی را دارند، در بسیاری اوقات زمانی به ما مراجعه می‌کنند که دچار «استقرار دیستونی» شده‌اند. گاهی گزارش شده بیماری که دیستونی موضعی یا عمومی‌دارد، دوره‌های کوتاه مدت بهبودی را دارد اما وقتی مراجعه می‌کند که دیستونی به یک بیماری قطعی منجر ‌شود.

● تشابه این بیماری با بیماری‌های دیگر

گاهی تشخیص دیستونی با بیماری‌های دیگر اشتباه می‌شود مثلا یک نوع دیستونی به نام دیستونی «فکی–دهانی» داریم، این بیماری در فرد به صورت شکلک درآوردن‌های مختلف غیرارادی است که امکان دارد بیماران را به روان پزشک ارجاع دهند یا با تیک‌های عصبی اشتباه شود. به همین علت تشخیص قطعی آن امکان دارد به تاخیر افتد و آمار دقیق را نتوان محاسبه کرد.

● میزان مرگ‌و‌میر به علت بیماری

دیستونی بیماری کشنده‌ای نیست و بیشتر ناتوان کننده است مگر اینکه با بیماری زمینه‌ای دیگر همراه باشد، اما اگر در مورد دیستونی منتشر فرد به حدی ناتوان باشد که مجبور شود روی صندلی چرخ‌دار بنشیند، امکان دارد دچار عوارض ناشی از ثابت ماندن‌های طولانی مانند زخم بستر، عفونت‌های ادراری، عفونت‌های تنفسی و... شود که عامل ثانویه برای بروز مرگ زودرس است اما خود دیستونی منجر به مرگ‌و‌میر نمی‌شود.

دکتر علیرضا زالی

جراح مغز و اعصاب، رییس مرکز تحقیقات جراحی اعصاب مرکزی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی