زندگی زیر سایه فناوری

از خصوصیات مهم زندگی امروزی ما, جریان سریع و در عین حال پیچیده اتفاقات اطرافمان است این سرعت و پیچیدگی در بعضی موارد موجب محدود شدن قدرت تحلیل و بازشناسی رویدادها می شود گسترش فناوری اطلاعات و ابزار دیجیتال با تمام معایب و مزایایش ما را با سبک زندگی جدیدی روبه رو کرده است

از خصوصیات مهم زندگی امروزی ما، جریان سریع و در عین حال پیچیده اتفاقات اطرافمان است. این سرعت و پیچیدگی در بعضی موارد موجب محدود شدن قدرت تحلیل و بازشناسی رویدادها می شود. گسترش فناوری اطلاعات و ابزار دیجیتال با تمام معایب و مزایایش ما را با سبک زندگی جدیدی روبه رو کرده است.

تغییرات به وجود آمده در زندگی فردی و اجتماعی مردم با گسترش تکنولوژی بر کسی پوشیده نیست. فناوری های جدید در زوایای مختلف زندگی خصوصی و اجتماعی افراد تاثیرات و تغییرات زیادی را ایجاد کرده است. در اکثر خانواه های امروزی حداقل یک کاربر اینترنت وجود دارد و در جوامع پیشرفته تر تمام اعضاء خانواده استفاده از اینترنت را امری اجتناب ناپذیر می دانند.

ارتباط سریع با افراد و مؤسسات، سازمانها، ارگانهای خصوصی و دولتی، تسریع در امور مالی، رشد اقتصادی و در نهایت رشد اجتماعی افراد و ارتقاء سطح آگاهی مردم از مهم ترین دستاوردهای فناوری به شمار می آید، اما آنچه که قابل تامل است پیامدهای فردی و اجتماعی آن است که اعتیاد به ابزار دیجیتال از مهم ترین آنها است.

● جلوگیری از اعتیاد دیجیتالی

کاربران ابزارهای دیجیتالی مادامی که از این تجهیزات استفاده می کنند نسبت به احساسات و تجربیات دریافت شده، وابستگی روانی پیدا می کنند و حداقل حدود پنج تا ده درصد کاربران بر خط این وابستگی را تجربه می کنند.

به طور مثال بهتر است هر خانواده ای این سؤال را در ذهن خود داشته باشد که چگونه استفاده از اینترنت تبدیل به اعتیاد شده و چگونه زندگی اینترنتی بر روی بقیه زندگی و اعضاء دیگر خانواده اثر می گذارد؟

هر چند شکاف نسل کاربران اینترنت در عصر ما وجود دارد و بیشترین استفاده کنندگان را نوجوانان یا جوانان تشکیل می دهند، اما این بدان معنا نیست که افراد مسن اعتیاد به اینترنت نخواهند داشت برای دلایل اعتیاد به اینترنت کافی است ساختار خانواده را بشناسیم و در قالب فضای جامعه آن را بررسی کنیم.

هر چند بسیاری از خانواده ها اصول اخلاقی را رعایت کرده و ساختار اجتماعی مقبولی از خود ارائه می دهند اما در برابر موج فناوری و فضاهای آن قرار گرفته و تحت تاثیر عوامل منفی و مثبت آن قرار می گیرند.

نقش فناوری در کیفیت زندگی خانواده تنهایی، عدم اعتماد به نفس، عدم علاقه به شغل و کسب و کار، بیماری و معلولیت، شکستهای عاطفی، مشکلات مالی، اضطراب و محدودیت های اجتماعی و خانوادگی از عواملی است که زمینه اعتیاد به اینترنت را در کاربر به وجود می آورد و فرد معتاد هنگام استفاده بر خط از اینترنت سعی در فرار از چنین احساسات مایوس کننده ای دارد.

● وقتی زندگی دستخوش تغییر می شود

بنابراین به مرور زمان استفاده از اینترنت طولانی تر می شود به گونه ای که برخی از معتادان به اینترنت حتی برای خوردن غذا نیز تمایلی ندارند. این نوع احساس وابستگی از علائم اعتیاد است و چنانچه کنترل نگردد فرد ابتدا برای خود سپس برای خانواده و جامعه خود مشکلاتی را فراهم می سازد.

در نهایت آثار منفی اعتیاد به فناوری در خانواده آشکار می شود و به جای اینکه تکنولوژی نقش اصلی خود که ارتقای سطح کیفی زندگی است را بازی کند، به نوعی مانع تبدیل می شود و عواقب بد و خطرناکی را به همراه خواهد داشت.

بهترین راههای جلوگیری و درمان اعتیاد به اینترنت را می توان از چنین راهکارهایی پیدا کرد:

- شناخت ماهیت مشکل و تمایل برای تغییر از وضعیت کنونی

- تعامل با یکدیگر، افزایش اوقات بیشتر با خانواده، دوستان و جامعه برای رهایی از تنهایی

- رفتن به دامن طبیعت و لذت بردن از مناظر طبیعی

- تقویت نیروی اراده و اعتماد به نفس خود و اعضای خانواده

- محبت و ارتباطهای مستقیم و در نهایت کنترل رفتارهای بر خط

با ورود موبایل به زندگی ما، مانند هر تحول دیگر ساختارهای فردی و اجتماعی افراد به سرعت دستخوش تغییر و تحول شد. موبایل در ابتدا تنها یک تلفن همراه محسوب می شد ولی به دلیل دسترسی آسان، و ارزان بودن از استقبال خوبی برخوردار و بسیاری از والدین برای آنکه هر لحظه از فرزندان خود اطلاع پیدا کنند برای هر کدام از آنها خط نقش فناوری در کیفیت زندگی خانواده و گوشی مجزا تهیه کردند.

این در حالی بود که این وسیله به همان اندازه که می تواند نقش مثبتی در نحوه برقراری ارتباط سریع داشته باشد و بسیاری از مواقع مانند هنگام حوادث و بیماری ها می تواند عامل نجات دهنده برای یک یا گروهی از افراد باشد به همان نسبت می تواند عامل مخرب یک رابطه و یا بر هم زننده کانون خانوادگی شود.

فناوری موبایل با افزایش مزیتهای دیگر از تنها کاربرد آن که تماس تلفنی بود خارج شد و به یک وسیله چند رسانه ای تبدیل گردید. انتقال اطلاعات از طریق متن، صدا و تصویر هر چند یک مزیت رقابتی برای سازندگان گوشی ها و کسب بازار رقابت را در بر داشته اما چه بسا عامل اصلی عقب ماندگی و بر هم زدن روابط سالم افراد نیز شده است.

● جلوگیری از عواقب ناخوشایند فناوری

تلفن در خانواده ها یکی از وسایل ارتباطی ضروری در هر منزل به شمار می رود اظهارات کسانی که اولین کاربران تلفن بوده اند گواهی از آن دارد که هرنوع وسیله در ابتدا پیامدهای بد و خوب خاص خود را به همراه دارد.

بسیاری از مزاحمت ها و درگیری های ساده از خاطراتی است که کاربران اولیه تلفن داشته و همچنان نیز دارند. آنچه که پدیده موبایل می تواند بیشتر از یک تلفن خطر آفرین باشد، استفاده ورد بدل اطلاعات به شکل پنهانی است و این برای نسل کودک و نوجوان ما عامل خطرناکی محسوب می شود.

بسیاری از این اطلاعات مبادله شده به دور از آگاهی پدران و مادران است و آنها کنترل رفتاری فرزندان خود را تا حد زیادی از دست می دهند، تمایل برقراری ارتباط از سمت فرزندان با خانواده خود نیز کاسته می شود و تبعات آن در یادگیری، انزوا و یا ناهنجاریهای رفتاریشان نمایان می شود.

ارتباط های ناصحیح از طریق ارسال پیامک سریعتر افزایش می یابد و متاسفانه به دلایل آسانی و ارزانی این تکنولوژی امروزه بسیاری از افراد جامعه ما، آن را در دست دارند و بنا به فراخور نیازهای کسب وکار، روابط دوستانه و خانوادگی خود به شکل ناصحیح از آن استفاده می کنند و بنا به اخبار و گزارش ها منشا بسیاری از جدائی ها و برهم خوردن کانون خانواده ها بوده است.

حتی مواردی از جمله پخش و انتقال تصاویر شخصی افراد در سطح جامعه، عواقب ناخوشایندی را به همراه داشته که خوشبختانه تدوین قوانینی در این زمینه توانسته تا حدی مانع از این جرائم باشد.

● فرصت هایی برای محدود ساختن نابرابریها

در حالی که زندگی در عصر الکترونیک مستلزم دسترسی به اطلاعات موجود در نقش فناوری در کیفیت زندگی خانواده بود، شبکه های تجاری ارتباطی نیز اهمیتی برابر با تبادل مالکیت در عرصه بازار دارد.

شاخص های اینترنت این امکان را فراهم می کند که میلیون ها نفر در سراسر جهان به صورت ارتباطات یک به یک یا یک به چند، بازارهای کوچک با هزینه های اندک ایجاد کنند فناوری اطلاعات و ارتباطات فرصت های فراوانی را برای محدود ساختن نابرابریهای اقتصادی، اجتماعی و نیز حمایت از ایجاد ثروتهای منطقه ای فراهم می کند.

نوآوری، خلاقیت و آگاهی از فناوری های عصر حاضر توانسته به افرادی کمک کند که دردنیای مجازی کسب و کار می کنند و سطح اقتصادی خانواده و جامعه را بالامی برند.

تغییرات اقتصادی هرچند باعث از بین رفتن بسیاری از کسب و کارها شده است اما در مقابل فرصت های شغلی زیادی نیز بوجود آورده است. سیستم بانکداری سنتی رو به انحلال کامل است و دریافت ها و پرداخت های الکترونیکی جایگزین آن شده و به زودی این شیوه حتی در کشورهای عقب افتاده نیز اجرا خواهد شد. اسکناس یا پول فیزیکی به تدریج جای خود را به پول الکترونیک می دهد.

● تاثیر افزایش آگاهی و سطح دانش خانواده ها

این تغییرات در دوره اول تحولات الکترونیکی بنا بر ممانعت نسل گذشته و ناآشنا به کندی صورت گرفته و تا زمانی که سرپرستان خانواده نتوانند مهارت و دانش استفاده از سیستم های مالی را درک کنند در برخی از امور مالی با نسل جوان تر و فرزندان خود دچار مشکلاتی خواهند شد.

به نظر می رسد با افزایش آگاهی و سطح دانش خانواده ها برای دهه های بعدی این مشکلات کمتر باشد اما واقعیت در حال حاضر این است که این گونه افراد از نظر دسترسی به حقوق و مزایای خود دچار نوعی ناامنی شده و عدم امنیت آنها می تواند فضای داخلی خانواده را مشوش کند.

خانواده هایی که یک یا چند نفر از آنها برای امرار معاش از دنیای مجازی الکترونیکی استفاده می کنند نیز با برخی مسائل روبه رو هستند. بسیاری از آنها داشتن دفتر و یا ساختمانهای تجاری را بی مورد می دانند و گوشه ای از خانه را برای فعالیت های اقتصادی در دنیای مجازی کافی می دانند.

هر چند ساعات حضور این افراد در خانواده افزایش یافته و می تواند در تعامل و ارتباط های فیزیکی اعضای خانواده موثر واقع شود از آن طرف هم در طولانی مدت در رفتارها وعادات فرد آثاری چون خستگی، عدم تحرک، افسردگی و در نهایت منزوی شدن فرد را به همراه خواهد داشت و خانواده ها باید با برنامه ریزی و کنترل رفتارهای پرخطر فرد، مانع از آثار سوءکسب و کار الکترونیکی در منزل نقش فناوری در کیفیت زندگی خانواده باشند.

بدون شک مهم تر از افزایش درآمد روابط یکایک افراد نسبت به یکدیگر به منظور ارتقای سطح کیفی زندگی خانوادکی در اولویت قرار دارد.

از دیگر مبادلات اقتصادی الکترونیکی خرید کالاهای مورد نیاز خانواده ها از طریق سفارش های الکترونیکی است. در دنیای واقعی، خرید کردن می تواند یکی از لذت بخش ترین اوقاتی باشد که اعضا خانواده در کنار یکدیگر می گذرانند، پدر و مادر از اینکه بتوانند نیازهای مادی و یا اجتماعی فرزندان خود را تهیه کنند، احساس رضایت می کنند.

فرزندان هنگام خرید می توانند علاوه بر احساس خوشایند از دیدن کالاها و تصاحب آنچه را که لازم دارند بسیاری از مهارت های اجتماعی مانند برخورد فروشنده با مشتری، نوع خرید به تناسب وضع اقتصادی خانواده، اولویت دادن به کالاهای مورد نیاز و در نهایت تفریحی مانند خوردن یک عصرانه یا یک وعده غذایی را به عنوان یکی از مهارتهای زندگی اجتماعی یاد بگیرند.

در حالی که خرید از اینترنت این مزایا را ندارد، هر چند این نوع خرید می تواند فرصت های دیگری برای افراد ایجاد کند اما احساس امنیت و محبتی که در دنیای حقیقی وجود دارد را نمی توان با خرید بر خط مقایسه کرد. آسایش و امنیت از عوامل مهمی است که می توانند در سطح زندگی افراد نقش داشته باشد.

● کنترل جرائم و پیشگیری از آنها برای آرامش خانواده ها

بخش دیگری از فناوری که به آنها وابسته شده ایم تجهیزات امنیتی هستند. سیستم های مدرن دیجیتال مانند چشم الکترونیکی، سیستم های هوشمند، کنترل جرائم و پیشگیری از آنها تا حد زیادی در آرامش خانواده ها تاثیر مطلوب داشته و زمینه های رشد و ترقی را برای افراد خانواده فراهم ساخته است.

آموزش الکترونیکی هم از مواردی است که در دهه گذشته آغازشده و موسسات زیادی سعی بر گسترش آن دارند. مزایا و معایب آن می تواند عامل افزایش دهنده و یا کاهش دهنده سطح کیفی زندگی خانواده شود.

آرامش، انتخاب رشته مورد علاقه، رهایی از مشکلات رفت و آمد و هزینه های آن، امکان دسترسی در هر زمان و مکان، امکان استفاده از منابع الکترونیکی و کتابخانه های دیجیتال می تواند ارتقای دانش افراد خانواده را فراهم کند.

ویدئوکنفرانس ها و تالارهای مجازی گفت وگو ارتباط دانشجو با استاد و یا دانشجویان دیگر در هر نقطه جغرافیایی را به راحتی فراهم می سازد. دسترسی به این امکانات مستلزم تجهیزات مناسب و اینترنت پرسرعت است، طرح آموزش الکترونیک به سرعت رو به افزایش است و بسیاری از خانواده ها برای کنترل فرزندان خود و کاهش هزینه از آن استقبال کرده اند.

اما باید در نظر داشت که بسیاری از فنون و مهارت های یادگیری در ارتباطهای نزدیک و فیزیکی موثر است و آموزش الکترونیک به تنهایی نمی تواند تمام ابعاد مهارتهای یادگیری را پوشش دهد.

در سال ۱۹۷۲ کمپانی آتاری بازی پین پال را طراحی کرد. این توپ بازی با استقبال مخاطبین روبه رو شد و به تدریج بازیهای الکترونیکی همزمان با نرم افزارهای رایانه ای جایگاه ویژه ای در میان خانواده ها پیدا کردند.امروزه نزدیک به بیست میلیون بازیکن آنلاین بازیهای نرم افزاری مختلف را به عنوان سرگرمی انتخاب می کنند و آمارها نشانگر این نکته است که بیش از ۹۰ درصد بازیگران افراد بالغ و بزرگسالان هستند. این نوع بازیها به دلیل آنکه حریف مقابل می تواند فردی ناشناس با هر زبان و در هر مکانی باشد، جذابیت خاصی به خود می گیرد.

● پرورش روح و جسم با هوشیاری

حتی چنانچه فرد حریفی را نخواهد با بازیگر اصلی رایانه ای بازی می کند و معمولا به دلیل قوی بودن رایانه، بازنده همیشگی است و این خود انگیزه ای برای تکرار بازی است. جذابیت بازیهای الکترونیکی آنقدر زیاد است که اگر یک نفر تنها یکبار آن را امتحان کند بی شک برای دفعات بعد اشتیاق بیشتری پیدا می کند.

تاثیر بازیهای الکترونیکی در سطح کیفی زندگی خانواده ها، چنانچه اعتیادآور نشده باشد می تواند نقش مثبتی را ایفا کند، اما این نکته را باید در نظر داشت، بازی برای پرورش روح و جسم نوجوان اهمیت دارد و چنانچه تنها جنبه گذران اوقات بدون هدف باشد در طولانی مدت خستگی ذهنی را ایجاد می کند.

به علاوه این اعتیاد مانع از فعالیت و تحرک جسمی فرد می شود. عدم تحرک سلامت و بهداشت فرد و در نهایت خانواده را به خطر می اندازد. به علاوه بسیاری از بازیها برای هر قوم و ملتی، نشانی از آداب و رسوم آنان است. از بین رفتن بازیهای سنتی آسیبی برای فرهنگ و سنت محسوب می شود.

بسیاری از کمپانی ها برای تبلیغات سایت خود بازیهای رایگانی را در اختیار کاربران قرار می دهند. رایگان بودن بازی به همراه جذابیت های ذکرشده اعتیاد به بازیهای الکترونیکی را تا حد اعتیاد افزایش می دهد.

این نوع بازیها را فراهم آوردن راهی برای فرار از دنیای واقعی به دنیای تخیلی می داند. اعتیاد به بازیهای الکترونیکی باعث عقب ماندگی درسی، از دست دادن شغل و قطع ارتباط با اعضا خانواده می شود.

خانواده ها باید به این نکته توجه شایانی داشته باشند که ماهیت برخی از این بازیها آسیب زاست و بسیاری از انحرافات اخلاقی و پرخاشگری به ظاهر بی ضرر در میان آنها به نمایش گذاشته می شود. چنانچه رفتارهای فردی نشان از اعتیاد آن به بازیهای نقش فناوری در کیفیت زندگی خانواده الکترونیکی و یا اینترنتی را تایید کند، نزدیکان و اعضا دیگر خانواده می بایست نسبت به درمان آن اقدامات لازم را انجام دهند.

یکی از تاثیرات مهم ابزار دیجیتال و فناوری نفوذ در زبان و فرهنگ ملتها است. پدیده جهانی شدن فناوری به ناچار بسیاری از واژگان بیگانه را وارد زبان کاربر می کند و کاربران در اندک زمانی به آن عادت کرده و ترکیبی از واژگان را در کلمات روزانه خود بکار میبرند.

بدین ترتیب فرهنگ لغات جدیدی که آمیخته ای از لغات بیگانه است، شکل می گیرد. کاربرد این زبان توسط افراد جوان خانواده، بین والدین و یا افراد مسن نوعی کم ارتباطی یا بد ارتباطی را ایجاد می کند و این خود می تواند آغاز بسیاری از معضلات دیگر باشد.

بروز شکاف دیجیتالی تاثیرات زیادی در تجارت الکترونیک ، اقتصاد و آموزش خواهد داشت. حاصل این امر عقب افتادگی در علوم و فناوری کشورهای در حال توسعه خواهد بود.

عمیق تر شدن این شکاف به معنای فاصله گرفتن اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشورهاست که نتیجه آن تحمیل کالاها و تولیدات فرهنگی صاحبان فناوری برای سست کردن باورها و فرهنگ های کشورهای در حال توسعه است که پیامدش نوعی استثمار فرهنگی، بحران بی هویتی نسل جوان یاس و افسردگی در سطح جوامع خواهد شد.

جوامعی که متحمل بروز ناهنجاریهای اجتماعی روز افزون از قبیل بزهکاری، دزدی، میل به اعتیاد، افزایش طلاق و سست شدن بنیانهای خانوادگی و... خواهد شد.

پیشرفت فناوری نشان می دهد که جهان به دو بخش مجزا تقسیم خواهد شد. بسیاری از کشورها به عقب ماندگی روز افزون گرفتار می شوند و کشورهای صاحب فناوری هم به همین ترتیب، روز به روز پیشرفت خواهند کرد.

● افزایش کیفیت زندگی در عصر دیجیتال

تجربه نشان می دهد که رابطه میان فناوری اطلاعات و کیفیت زندگی رابطه ای خطی است یعنی همیشه آنها همسو و هم جهت، حرکت می کنند. پس می توان انتظار داشت که تامین فناوری به کیفیت زندگی کمک می کند.

استفاده از فناوریهای جدید نمی تواند بسیاری از رفتارهای ما را تعیین کند. تمام فناوری های مدرن با همه خوبی هایی که دارند و علی رغم تسهیل بسیاری از فعالیتهای انسانی ممکن است بر روابط افراد با یکدیگر تاثیر منفی هم بگذارند. البته نباید همه تقصیرها را به گردن فناوری انداخت.تغییر فرهنگ و ریخته شدن قبح استفاده نادرست از فناوری دیگر عوامل این مسئله است. آن چه مسلم است، دولت ها باید پاسخگوی نیازهای توسعه ای مردم باشند و تنگناها و موانع موجود را برطرف کنند و ظرفیت های لازم را ایجاد کنند.

با ورود به عصر دیجیتال و دیجیتالی کردن خدمات و فرآیندها ما مجبوریم بحث کیفیت زندگی را به طور جدی و در بهترین وضعیت به عنوان راهنمای این حرکت توسعه ای دنبال کرده و تامین دسترسی به آخرین دستاورهای فناوری و فراهم آوردن امکانات لازم برای یادگیری مهارت های مورد نیاز برای استفاده درست از آن را جهت افزایش کیفیت زندگی مهیا کنیم.

علیرضا ضیاعی