اخلاق پژوهشگری تابعی از اخلاق حاكم بر جامعه

هر جامعه ای اصول اخلاقی خاص خود را دارد جدا از فرهنگ حاكم بر هر جامعه برخی از این اصول تقریبا جهان شمول اند و در تمام جوامع انسانی رعایت می شوند, اما مسأله مهم تر این است كه اصول اخلاقی در حوزه های مختلف فعالیت های سیاسی, اجتماعی, اقتصادی, فرهنگی و چگونه تعریف می شود

هر جامعه‌ای اصول اخلاقی خاص خود را دارد. جدا از فرهنگ حاكم بر هر جامعه برخی از این اصول تقریبا جهان شمول‌اند و در تمام جوامع انسانی رعایت می‌شوند، اما مسأله مهم‌تر این است كه اصول اخلاقی در حوزه‌های مختلف فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... چگونه تعریف می‌شود.

بدیهی است كه صداقت و امانتداری برای یك متصدی امور بانكی تعریف خاص خود را دارد و برای یك پزشك یا سیاستمدار نیز تعریفی دیگر. درپاره‌ای از حوزه‌ها اخلاق حرفه‌ای شناخته شده و تبیین گردیده است، برای مثال اخلاق پزشكی سابقه‌ای دیرینه و اصولی روشن‌ دارد كه نه تنها پزشكان، بلكه عموم مردم نیز با آن كمابیش آشنا هستند و در حوزه دادرسی‌های قضایی نیز تقریبا همگان چیزی درباره آنچه باید از سوی قاضی یا وكیل به عنوان اصول اخلاقی رعایت شود، می‌دانند، لیكن درحوزه پژوهش كه حیطه وسیعی از علوم مختلف را در بر می‌گیرد- دست‌كم در ایران- روشن نیست كه اخلاق پژوهشگری چه حد و مرزی دارد و چگونه تبیین می‌شود. به همین سبب نادیده گرفتن حد و مرزهای اخلاق حرفه‌ای در بسیاری از كارهای پژوهشی یا در بسیاری از رفتار‌های پژوهشگران به چشم می‌آید كه ممكن است گاه بدون تعمد و صرفا به سبب بی‌اطلاعی از اخلاق پژوهشگری صورت پذیرد.

این كه اخلاق پژوهشگری چیست، چه جنبه‌هایی را در بر می‌گیرد، چگونه و از سوی چه مراجعی باید تدوین شود، در كدام رشته‌های علوم از ضرورت بیشتری برخوردار است و چگونه می‌توان آن را اشاعه داد، دستمایه گفت‌وگوی "فرهنگ و پژوهش" با سه تن از پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی است كه از نظر خوانندگان می‌گذرد. این سه تن عبارتند از: دكتر ژاله شادی‌طلب عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، دكتر محمد حسین‌پناهی و دكتر عبداللهی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی.

دكتر عبداللهی می‌گوید: اخلاق پژوهشگری به معنای پایبندی به اصول و قواعدی است كه در حوزه پژوهش علم مطرح هستند. به باور وی این اصول و قواعد تقریبا حالت عام دارد، اما بر حسب رشته‌های مختلف علمی متفاوت است. عبداللهی می‌افزاید: معمولا اصول مربوط به پژوهش در هر رشته‌ای به‌ وسیله اجتماعات علمی همان رشته- مثلا انجمن‌های علمی- تدوین و تصریح می‌شود و كسی كه وارد خرده نظام علم می‌شود و در آن به تولید و ترویج دانش علمی اشتغال پیدا ‌‌می‌كند، باید خود را با این موازین منطبق سازد، چنین فردی باید در فرآیند تحقیق؛ صراحت و صداقت داشته باشد و تعصبات و پیش‌داوری‌ها را كنار گذارد، او باید از منطق و استدلال و تجربه پیروی كند و از هر گونه شتاب‌زدگی اجتناب ورزد تا بتواند به قضاوت علمی برسد.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، توجه به مبانی روش شناختی هر علمی را از جمله مسائل مهم در اخلاق پژوهشگری می‌داند و وی می‌گوید: پژوهشگر باید در طرح مسأله و تنظیم مبانی نظری تحقیق، در تدوین روش‌شناسی پژوهش، در استفاده از تكنیك‌های گردآوری داده‌ها و فرآیند این گردآوری، در نتیجه‌گیری صحیح، و در نهایت در توصیف، راهگشا باشد، البته این پرسش نیز مجال طرح می‌یابد كه آیا پژوهشگر مجاز به تجویز هست یا خیر؟ به عقیده عبداللهی در حوزه علوم اجتماعی مولد دانش نمی‌تواند در برابر دانش و خودش بی‌تفاوت باشد و می‌‌تواند آنچه را با منطق علمی درست تشخیص می‌دهد تجویز و ترویج كند.

او اظهار می‌دارد علوم اجتماعی، علومی محتوایی هستند و در مقوله علم برای علم نمی‌گنجند و اخلاق پژوهشگری حكم می‌كند كه جامعه‌شناسان در برابر یافته‌های پژوهش خود متعهد باشند و از این یافته‌ها برای تحلیل مسائل و كمك به حل آنها بهره جویند. وی به سخن "هابرماس" اشاره می‌كند كه علم را رهایی‌بخش می‌داند و گفته "لیوتارد" را نیز یادآور می‌شود كه گفته است: تجویز جدا از تحلیل است و كار محقق تنها توصیف و تحلیل پدیده‌هاست، سپس این دو دیدگاه را چنین به هم پیوند می‌دهد كه پژوهشگر در مرحله تولید دانش نباید آگاهانه تحت تأثیر پیش‌داوری‌ها و اصول غیر‌منطقی قرار گیرد، وقتی به حقیقت دست یافت می‌تواند آن را به منظور استفاده‌های علمی رواج دهد یا به دیگران تجویز كند.

در واقع در نظر عبداللهی، اخلاق پژوهشگری در دو جا نمود می‌یابد: یكی به هنگام تحقیق با رعایت اصول و موازین علمی و پایبندی به مبانی روش‌شناختی و دیگری پس از پایان پژوهش با تعهد به استفاده از نتایج آن برای كمك به حل مسائل.

دكتر شادی‌طلب نیز نظراتی كمابیش مشابه دارد، اما ترجیح می‌دهد كه از واژه "اخلاق علمی" به جای اخلاق پژوهشگری استفاده كند، زیرا باور دارد پژوهشگر و "معلم" هر دو در یك مجموعه قرار می‌گیرند. او می‌گوید: ارائه یافته‌های پژوهشی با صداقت كامل چه در خصوص اطلاعات و چه درباره مأخذ آنها و به عبارت ساده‌تر امانتداری در كار، ركن اساسی اخلاق پژوهشگری است.

شادی‌طلب در توضیح بیشتر صداقت و امانتداری می‌افزاید: پژوهشگر باید آنچه را واقعا از كار پژوهشی به‌دست آورده، عینا منعكس كند و از دخل و تصرف در آنها بپرهیزد. در عین حال اگر اطلاعات او مأخذی دارد و از جای دیگری گرفته شده، به احترام زحمات دیگرانی كه آن اطلاعات را گرد آورده‌اند، به ذكر مأخذ بپردازد. این دیگران ممكن است یك فرد یا یك سازمان باشد كه دست به پژوهش زده، اما در هر صورت نام نبردن از آنها، خارج از اخلاق پژوهشگری است.

دكتر پناهی نیز امانتداری و صداقت را از اركان اساسی اخلاق پژوهشگری می‌داند، اما شجاعت، ژرف‌نگری و دقت را هم بر این دو می‌افزاید. او می‌گوید: دقت و ژرف‌نگری با هم ارتباط دارد. پژوهشگر، هم باید در زمینه‌ای كه تحقیق می‌كند، مطالعات عمیق و وسیع داشته باشد و هم باید مطالعات خود را با دقت انجام دهد، چرا كه در غیر این صورت نتیجه تحقیق او گمراه كننده خواهد بود.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، شجاعت را به این معنا می‌داند كه اگر یافته‌های پژوهش‌ با برداشت‌ها و طرز تفكر پژوهشگر یا دیگران مغایر بود، پژوهشگر این شجاعت علمی و اخلاقی را داشته باشد كه یافته‌ها را بیان كند و برداشت‌های پیشین خود را با آنها هماهنگ سازد.

وی نیز مانند دكتر شادی‌طلب تأكید دارد كه ذكر مأخذ پژوهش و رعایت امانت در انتقال یافته‌ها از لوازم‌ اصلی پایبندی به اخلاق پژوهشگری است.

در كنار این موارد، دكتر شادی‌طلب رعایت اصول نقد علمی و نقد‌پذیری را به موارد مطرح در اخلاق پژوهشگری اضافه می‌كند. او می‌گوید: ما نباید به تخطئه دیگران بپردازیم و تصور كنیم كه كار ما درست و كار پژوهشگران دیگر به كلی نادرست است، زیرا ممكن است در شرایطی یك سری یافته‌هایی به دست آید و در شرایط دیگر آن یافته‌ها حاصل نگردد، در عین حال نشاندن نقد شخصی به‌جای نقد علمی با اخلاق پژوهشگری منافات جدی دارد، این كه پژوهشگری بخواهد با مردود شمردن اطلاعات دیگران و نقد شخصی آنها، صرفا خود را مطرح سازد، به هیچ روی با اخلاق پژوهشگری همخوانی ندارد.

این پژوهشگر علوم اجتماعی می‌افزاید: ما غالبا به خود حق می‌دهیم كه دیگران را نقد كنیم، اما زمانی كه دیگران ما را نقد می‌كنند، از هیچ عكس‌العملی فرو نمی‌گذاریم و بر آشفته می‌شویم! ما غالبا در پژوهش‌های خود ادعا می‌كنیم كه كارمان اولین كار است و بالطبع ما نخستین كسی هستیم كه چنین موضوعی به ذهنمان رسیده است، در حالی كه باید بكوشیم بر اساس قدم‌هایی كه دیگران برداشته‌اند، یك گام به جلو برویم.

وی علت چنین تفكری را در دو موضوع نهفته می‌داند: نخست این كه در كشور ما پژوهش بسیار كم انجام می‌شود و گاهی آنقدر پراكنده است كه پژوهشگران از كارهای پژوهشی سایرین خبر ندارند. دوم آن كه هیچ بانك اطلاعاتی برای اطلاع از پژوهش‌های انجام شده وجود ندارد و در نتیجه گاه پژوهشگر بی‌آنكه تعمدی داشته باشد، خود را نخستین محقق در یك موضوع می‌داند. بدین ترتیب شادی‌طلب ویژگی‌های ساختاری را در عدم رعایت اخلاق پژوهشگر مؤثر می‌داند، اما تأكید می‌كند كه گاهی اوقات نیز برخی پژوهشگران می‌كوشند تا با نادیده گرفتن كار دیگران، اهمیت كار خود را دو چندان جلوه دهند.

---