علم, تكنولوژی, توسعه پیش شرط های لازم برای توسعه علمی

علم و فن آوری چیزی نیست كه مستقل از تفكر و فرهنگ پدید آید و یكی از پیش شرط های ضروری برای توسعه, حاكمیت نگرش علمی بر فرهنگ جامعه, و توسعه ی فرهنگ علم گرایی است توسعه ی مدیریت و برنامه ریزی علمی, ضروری است برای توسعه ی ساختار مدیریت دانش و فن آوری باید به سراغ الگوهای تصمیم گیری مدون و پویای علمی و مبتنی بر خردورزی همگانی رفت كه دارای قابلیت انعطاف و مشاركت پذیر باشد

امروزه علم و تكنولوژی، از اركان و مولفه‎های اساسی فعالیت بشری محسوب می‎شود و توسعه، هنگامی امكان‎پذیر است كه توأم با پیشرفت مداوم علمی و تكنولوژیكی بوده و به وسیله‎ی آن تقویت گردد. ساختار علمی و تكنولوژیكی جامعه، به عنوان زیربنای اصلی توسعه‎ی علمی از عناصر اصلی و اساسی توسعه‎ی پایدار است و تحقیق، محور توسعه‎ی علمی است. بنابراین برای دستیابی به توسعه‎ی پایدار، لازم است علل و عوامل عقب ماندگی علمی و تكنولوژیكی، مورد بررسی قرار گرفته و راهكارهای لازم برای پیشرفت در این زمینه، شناسایی و اجرا گردد. توسعه‎ی فرهنگ علم گرایی در جامعه، مدیریت و برنامه ریزی علمی، توسعه‎ی امكانات و تجهیزات، فن‎آوری اطلاعات و ارتباطات، منابع مالی و انسانی، و ایجاد یك سیستم نظارت و ارزیابی مناسب، از جمله پیش شرط‎های لازم برای توسعه‎ی علمی كشور می‎باشند.

علم و فن‎آوری چیزی نیست كه مستقل از تفكر و فرهنگ پدید آید و یكی از پیش شرط‎های ضروری برای توسعه، حاكمیت نگرش علمی بر فرهنگ جامعه، و توسعه‎ی فرهنگ علم گرایی است. توسعه‎ی مدیریت و برنامه‎ریزی علمی، ضروری است. برای توسعه‎ی ساختار مدیریت دانش و فن‎آوری باید به سراغ الگوهای تصمیم‎گیری مدون و پویای علمی و مبتنی بر خردورزی همگانی رفت كه دارای قابلیت انعطاف و مشاركت‎پذیر باشد. دیوانسالاری نباید بر فضای علمی حاكم باشد و بایستی در سیاست‎گذاری و برنامه‎ریزی و مدیریت دانش، مهم‎ترین نقش به دانشمندان اختصاص داده شود و دیوانسالاران بر دانشمندان سلطه‎ی گفتمانی نداشته باشند. باید محیط حقوقی ملی برای توسعه‎ی علمی مساعد شود كه اندبشیدن، اطّلاع یافتن، دسترسی به جریان آزاد اطلاعات، سنجیدن و نقد كردن، مخالفت كردن، آزادی فكر، عقیده، و بیان وجود داشته باشد. پیشرفت علمی، وقتی ممكن است كه انسان در اندیشیدن آزاد باشد.استقلال آكادمیك دانشگاه‎ها ضروری است و باید تحقیقات و مباحثات علمی، با آزادی صورت گیرد.

از دیگر لوازم توسعه‎ی علمی كشور، توسعه‎ی امكانات و تجهیزات آموزشی و پژوهشی و توسعه‎ی فناوری اطلاعات و ارتباطات می‎باشد. همكاری‎های علمی بین‎المللی برای توسعه‎ی كشور ضروری است و در دنیای امروز، انزوا، فردگرایی علمی و خود محوری، نتیجه‎ای جز عقب ماندگی به ویژه در سطوح علمی و تكنولوژیك، به همراه نخواهد داشت. توسعه‎ی منابع مالی و اعتباری، و منابع انسانی و ایجاد یك سیستم بازخورد مناسب در نظام علمی كشور از ضرورت‎های دستیابی به توسعه‎ی علمی است.

برای توسعه‎ی علمی و در نهایت توسعه‎ی اقتصادی- اجتماعی لازم است، جامعه نیاز به علم و تكنولوژی و ضرورت پژوهش‎های علمی و فنی را، درك كند، تصویری روشن از علم و پژوهش‎های علمی، ترسیم گردد. افردی تربیت شوند كه بتوانند مسایل را به شیوه‎ی علمی حل كنند. محیطی ایجاد گردد كه محققین بتوانند در آن بدون دغدغه، به مطالعه و تبادل‎نظر بپردازند و پژوهشگران از رفاه نسبی و احترام برخوردار باشند. همچنین استفاده از دانشمندان، برای سیاستگذاری و تصمیم‎گیری و حذف موانع دست و پاگیر برای انجام تحقیقات، ضروری است.

با بررسی روند توسعه‎ی علم و فن‎آوری در ایران، و مقایسه‎ی آن با سرعت پیشرفت علوم و فن‎آوری در غرب، نتیجه‎گیری می‎شود كه پیشرفت علوم و فن‎آوری، از قرن نهم هجری به بعد (دقیقا مصادف با شروع شكوفایی علم و فن آوری در غرب)، نه تنها سرعت چندانی نداشته، بلكه افول هم كرده است(۱). سهم ایران در پیشبرد مرزهای دانش و استفاده از علوم و فنون تولید شده در جهان ،در مقایسه با كشورهای صنعتی بسیار ناچیز است(۲).

این سوال كه زمینه های پیشرفت علوم و فن آوری چگونه فراهم می شود یا به عبارت دیگر، علت افول علم و فن آوری در ایران چیست، قرن هاست كه پنهان یا آشكار، از مهم ترین دغدغه های اندیشمندان و پژوهشگران و بعضاً سیاستمداران ایران محسوب می‎شود. به گونه ای كه در سال ۱۳۳۶، مجله ی سخن، موضوعی را به شكل زیر مطرح می كند: آیا ممكن است در وضع فعلی در ایران دانشمندان بزرگی در رشته های علوم مانند بزرگان قدیم بوجود آیند كه اهمیّت جهانی داشته باشند؟ اگر ظهور چنین بزرگانی ممكن نیست، چرا چنین است و مانع آن چیست؟ یكی از استادان دانشگاه به نام دكتر محمود صناعی ،در این زمینه ودر پاسخ به سوال مذكور می نویسد:" روزگاری كه عمر خیام از نیشابور برخاست و استاد ریاضی دان عهد خودش و بوعلی در علم چنان شد كه هفت قرن پس از مرگش، جهانی به او استناد می كرد، در اجتماع برقراری و نظمی وجود داشت و ایمان و اعتقاد به اصول ،در دل ها بود، درذهن مردمان ،تصوراتی از خوب و بد موجود بود و این تصورات، هادی راه آنها بود.مردمان آمال و آرزوهای مشتركی داشتند و چیزهای دیگری جز پر كردن جیب و انباشتن شكم برای آنها ارزش داشت. در آن اجتماع سنت علم وجود داشت.

علم ایجاب می كرد كه كسانی در راه كسب علم افتند كه ذهنی مستعد و جوینده و سری پر شور و دلی آكنده از عشق دارند(۱).

● جایگاه علم و تكنولوژی در فرایند توسعه

توسعه عبارت است از استفاده از منابع موجود در فرایند تحول، و تطورآن از طریق تولید و باروری.(۳). توسعه ،فراگردی متضمن تحول و دگرگونی در جامعه است، به گونه ای كه جامعه به توانایی استفاده از ظرفیت های بالقوه خود به منظور تامین نیازها و بهتر زیستن دست یابد و آنها را به منصه ی ظهور برساند.(۴) توسعه فرایندی است از رشد اقتصادی، افزایش سریع و مداوم تولید، همراه با حفظ كیفیت و بهره وری و افزایش درآمد سرانه. همچنین توسعه فرایند افزایش گزینش ها و نیز آزادی واقعی انسان هاست.برای پیشرفت و توسعه نیازمند محیطی با ثبات، پویا، قانونمند، احترام آمیزو همراه باامنیّت اجتماعی هستیم.(۵)

جدید ترین نظرات توسعه ،بر این امر تاكید دارند كه توسعه و پیشرفت ملل ،مبتنی بر علم و تكنولوژی است و سایر عوامل، منابع محیطی، موقعیت جغرافیایی و... نقش حاشیه ای دارند(۶). علم و فن آوری ،پشتوانه ی توسعه و ستون های اصلی جامعه ی كنونی هستند. همه ی كشورهایی كه سریعاً رشد كرده اند ،به مسئله ی تولید، گردش و بهره برداری از دانش در خدمت اهداف توسعه ی توجّه داشته اندو پیشرفت كشورها در به كارگیری دانش و فن آوری در بخش های مختلف اقتصادی اجتماعی بوده است.(۵)

علم شاخه ای از دانش و آگاهی است كه واقعیت ها، اصول، و روش ها را نظم می بخشد.تكنولوژی ،به كارگیری برهان ودانش برای توسعه ی فنون است. تكنولوژی در ابتدا شامل ابزارها و ماشین ها بود وامروزه به معنی مكانیسم ها یا فعالیّت هایی به كار می رود كه افراد برای تغییر یا دستكاری محیطشان ،انجام می دهند. در قرن هیجدهم، مشخص شد كه علم می تواند باعث پیشرفت تكنولوژی شود، درست همان طور كه تكنولوژی برای تهیه ابزارها و لوازم پیشرفت علمی، مورد نیاز بود.این پیوند علم و تكنولوژی ،تا قرن نوزدهم عملاٌ به كمال نرسیده بود ،تا اینكه مخترعین كه انقلاب صنعتی را به وجود آورده بودند ،شروع به ساختن، بر اساس اكتشافات علمی كردند. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم،علم از آزمایشگاه ها پا فراتر گذاشته و در صنعت، جنگ، و اقتصاد به كار گرفته شد.(۷)

امروزه علم و تكنولوژی از اركان و مولفه های اساسی فعالیّت بشری ،محسوب می شوند. این دو عامل تا حدود زیادی تعیین كننده ی شكل آتی جوامع هستند، چرا كه از طریق این دو اهرم قوی است كه دولت ها می توانند از عهده ی خواست ها و نیازهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خود برآیند.رسیدن به وضعیت توسعه یافتگی به عنوان هدف اول در صحبت ها و برنامه ریزی ها مطرح می شود. واضح است كه این هدف جز با توسعه ی تكنولوژیكی ،امكان پذیر نیست. زیرا توسعه، مشخصات و شاخص هایی از قبیل امكانات گسترده بهداشتی، درمانی، رفاهی، آموزشی، ارتباطی، امنیّتی و ... دارد كه جز با دستاوردهای تكنولوژیكی ،قابل تصور نیست. قناعت به سطح نازل علمی- تكنیكی ،یعنی رها كردن همه ی تسهیلات و خدماتی كه جهان امروز، به آن خو گرفته است.

نقش و اهمیّت علم و تكنولوژی در رشد اقتصادی، آن را به یكی از موضوعات بحث انگیز مباحث توسعه ،بدل كرده است. تجربه ی كشورها نشان داده است كه توسعه ی مستمر در جهت ایجاد یك اقتصاد متكّی به خود، تنها هنگامی امكان پذیر است كه توأم با پیشرفت مداوم علمی و تكنولوژیكی بوده و به وسیله ی آن تقویت گردد.اما این دو جنبه ،هر دو به یكدیگر مربوط و آمیخته است.(۶) به طور كلی پذیرفته شده است كه بین توسعه ی اقتصادی و توسعه ی علوم و فن آوری، رابطه ای متقابل وجود دارد به طوری كه پیشرفت علوم و فن آوری، پیشرفت اقتصادی را فراهم می سازد وپیشرفت اقتصادی نیز به نوبه خود زمینه توسعه علوم و فن آوری را هموار می سازد(۸).اگر چه شاخص های علمی و پژوهشی به عنوان بخشی از شاخص های توسعه ،در ارزیابی درجه ی توسعه یافتگی كشورها ،مورد توجّه قرار می گیرد اما اهمیّت و معناداری آن بسیار زیادتر از سایر شاخص هاست.

ساختار علمی و فن آوری جامعه، به عنوان زیربنای اصلی توسعه ،می تواند اساساً سرنوشت پیشرفت یا انحطاط كشورها را، تعیین نماید. بنابراین توسعه ی علمی، از عناصر اصلی و اساسی توسعه ی پایدار است، تحقیق محور توسعه ی علمی است و توسعه ی دانش مدار در شرایط كنونی كشور، ضروری است.(۹) توسعه فن آوری، به ویژه در سال های اخیر، عموماً ناشی از كاربرد هوشمندانه و وسیع علم و دانش در فرایند توسعه بوده است(۱۰). بنابراین توسعه ی علمی ،زیربنای اصلی در فرآیند توسعه ی می باشدو برای دستیابی به توسعه پایدار، جستجو و شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه علمی و پیش شرط های آن ، ضروری است.

● پیش شرط های لازم برای توسعه علمی و عوامل مؤثر بر آن

▪ فرهنگ ؛ توسعه ی فرهنگ علم گرایی:

در فرهنگ علم گرایی ،مردمان به ارزش انسانی خود آگاهی می یابند، به قابلیت های درونی خویش باز می گردند، زندگی خود را در پرتو خردورزی اداره می كنند، حیات ماّدی را جّدی می گیرند، به روش های دقیق و جزءنگر تجربی، مراجعه می كنند، به استقبال شك و باز اندیشی و انتقاد می روند و حقوق و آزادی ها را به رسمیت می شناسند.(۱۱)

فرهنگ یكی از مقولاتی است كه بحث در مورد آن، از گذشته های دور تا به امروز، ادامه داشته است و به دلیل ابعاد گسترده ی آن، افراد و گروه های گوناگونی ،در زمینه های متنوعی در مورد آن ،اظهار نظر كرده اند. فرهنگ ها ،در سراسر جهان منحصر به فرد هستند، زیرا هر فرهنگی، زمینه و بستر تاریخی خاص خود را دارد. در حقیقت هر فرهنگی محصول و نتیجه ی تبادلات بسیار طولانی بین انسان و محیط است. تفاوت تجربه های تاریخی اقوام و جوامع گوناگون با محیط های طبیعی متفاوت و جهان بینی های مختلف مسلماً فرهنگ های گوناگون را می آفریند.(۳)

واقعیت این است كه فرهنگ، فضا و محیطی است كه جامعه ای در آن زیست می كند و بر مبنای معیارها و ارزش ها و موازینی كه آن فرهنگ خاص برایش تعیین نموده ،عمل می نماید. فرهنگ، ابداً موضوعی جدا از سایر علوم و فنون و هنرها و حتّی هم عرض و هم ردیف آنها ،نیست. فرهنگ، عالم و دانشمند را هدایت می كند كه چگونه به جهان بنگرد، چگونه به مسائل علمی و تجربی بیندیشند و چگونه ارتباط اجزای یك كل را با یكدیگر و رابطه ی كل را با اجزا مورد بررسی قرار دهد. فرهنگ به جامعه القا می كند كه چگونه زیست و مصرف و فعالیّت كند. فرهنگ، معمار و شهرساز را به طراحی عمارات و شهری هدایت می كند كه موجد فضای مناسب زیست و فعالیّت های جامعه ،بر مبنای ارزش ها ی فرهنگی باشد. و فرهنگ، روابط پزشك و بیمار ، معلم و شاگرد، خریدار و فروشنده، كارمند و ارباب رجوع و...را تعریف و تبیین نموده و حقوق و وظایف هر فرد و گروهی را مشخص می كند. (۱۲) فرهنگ صور گوناگونی دارد مانند تفّكر، اخلاق، ادبّیات، موسیقی، هنرنقاشی. صور دیگر فرهنگ: عقاید جامعه، روش زندگی، معماری و حوزه ی كامل علم و تكنولوژی است(۱۳).

نویسنده : سیمین مهدی‎پور

منابع

۱-مضطرزاده، فتح الله، حدیث مكّرر علم و فن آوری در ایران، فصلنامه ی علم و آینده،تابستان ۸۲، سال دوّم، شماره ی ۲ :۷۴-۶۷ .

۲-بهادری نژاد، مهدی، زمینه سازی برای پیشرفت علم و فن آوری و آثار آن در توسعه اجتماعی – اقتصادی كشور، مجله ی آموزش مهندسی ایران ، تابستان ۱۳۸۳، سال ششم، شماره ی ۲۲ :۱۲۱- ۱۱۹.

۳-مطوف، شریف، نقش فرهنگ، مشاركت و محیط زیست در توسعه ی پایدار منطقه ای، فصلنامه ی پژوهش، بهار ۱۳۷۹، شماره ی دوم:۱۴-۰۱.

۴-عطارزاده،مجتبی. توجه به بافت داخلی و تحول در نقش دولت لازمه نیل به توسعه پایدار در ایران. فصلنامه پژوهش. پاییز و زمستان ۱۳۷۹، شماره ی چهارم : ۰۱-۰۱.

۵-بهادری نژاد، مهدی. گزارش نهایی زمینه سازی برای پیشرفت علم و فن آوری و آثار آن در توسعه اجتماعی اقتصادی كشور،.تهران،فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۰.

۶-شجاعی، ندا. شناسایی و طبقه بندی روش های سنجش تاثیر سیاست های علم و تكنولوژی در فرآیند توسعه ی كشورها، پایان نامه. دانشگاه علم و صنعت ایران، دانشكده ی صنایع، ۱۳۷۸.

۷- Makeig,K.Funding the future: setting our S&T priorities. Technology in society. ۲۰۰۲,۲۴(۱-۲): ۴۱-۷۴.

۸-حاجی حسینی، حجت الله، نظام توسعه ی فن آوری كشور، فصلنامه ی پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، پاییز ۱۳۸۱، سال هشتم،شماره ی سوم :۱۵۳- ۱۴۳ .

۹-اعتمادی شاپور،ساختار علم و فناوری در ایران و تاثیر آن بر روند توسعه ی ملی، خلاصه مقالات اولین همایش دو سالانه اقتصاد ایران: چالشهای اساسی اقتصاد ایران در دهه ی ۱۳۸۰ ، تهران ، دانشگاه تربیت مدرس ، پژوهشكده ی اقتصاد، ۲۵-۴۵ .

۱۰- مهدوی، محمد نقی، فن آوری، محور توسعه پایدار، فصلنامه ی علم و آینده، تابستان ۸۳ ، سال سّوم، شماره ی ۹ :۵۱-۳۳.

۱۱-توفیقی ، جعفر، فراست خواه، مقصود، لوازم ساختاری توسعه ی علمی در ایران، فصلنامه ی پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی، پاییز ۱۳۸۱ ،سال هشتم شماره ی سوم:۳۵-۰۱.

۱۲- نقی زاده، محمد، فرهنگ : فضای حیات و بستر تعالی جامعه،. فصلنامه ی پژوهش، پاییز و زمستان ۱۳۷۹، شماره ی چهارم :۵۴- ۳۹ .

۱۳- Muller Merbach,Heiner.The cultural roots linking Europe. Eropian Journal Of Operational Research.۲۰۰۲,۱۴۰:۲۱۲-۲۲۴.

۱۴ – ابویی اردكان، محمّدو همكاران، فرهنگ سازمانی، گزارش نهایی پیشنهاد به طرح تحقیق برای پروژه تدوین لایحه ی وزارت علوم،تحقیقات و فن آوری، اسفند ۱۳۷۹ .

۱۵- منتظر، غلامعلی، تاملی بر برنامه ی توسعه اطلّاعاتی ایران و راهكارهای بهبود آن، فصلنامه ی پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی . شماره ی ۲۵ ،پاییز ۱۳۸۱.

۱۶-Short, n. the use of information and communiction technology in veterinarg education. research in veterinary science . ۲۰۰۲; ۷۲:۱-۶.

۱۷-Bloom,kathaleen c . ; Hough, m. Catherine . Student satis faction with technology - enhanced learning. Computers, informatics , nursing. september / octobr ۲۰۰۳;۲۱(۵):۲۴۱-۲۴۶.

۱۸- ملك زاده ، رضا،نقش همكاری های علمی بین المللی در توسعه ی علمی ایران، فصلنامه ی پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی. پاییز ۱۳۸۱،سال هشتم، شماره ی سوم:۷۸-۶۳ .

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

---