تحقیقی در اندیشه امام خمینی ره

تحلیل مفهوم انسان در اندیشه امام خمینی ره شاید نقطه عزیمت مناسبی برای درك و توضیح دیدگاههای اجتماعی سیاسی و حقوقی این فقیه فیلسوف معاصر و بنیانگذار بوده باشد

مفهوم انسان، هرچند یك امر تعبیری است، اما اساس هر فلسفه سیاسی و اجتماعی قابل اعتنایی است. بنابراین، تحلیل مفهوم انسان دراندیشه امام خمینی(ره) شاید نقطه عزیمت مناسبی برای درك و توضیح دیدگاههای اجتماعی- سیاسی و حقوقی این فقیه- فیلسوف معاصر و بنیانگذار بوده باشد. دو واژه انسان و اسلام یا اسلامیت و انسانیت در اندیشه امام (ره) اغلب كنارهم و به صورت عطف یكی بر دیگری به كار رفته است.

تعابیری هم عرض چون «حفظ جهات انسانیت و جهات اسلامیت یا ... حفظ این جهات انسانی و اسلامی» در بیانات امام (ره) فراوان دیده می شود. امام (ره) در جایی با ایجاد پیوند میان این دو مفهوم می افزاید؛ «باید با نظم و ترتیب و انسانیت و اسلامیت رفتار كنید و به دنیا بفهمانید كه شما ملت مسلم به حقایق اسلام آگاهید و به دستورات اسلام پایبند هستید». امام (ره) از یك سو بر درك اسلامی از مفهوم انسان نظر دارد و از سوی دیگر مقصد اصلی اسلام را انسانیت معرفی می كند. «انسان كامل» در اندیشه امام (ره) همان انسان اسلام كامل است كه الگوی كاملش پیامبر اسلام(ص)، علی (ع) و امام عصر(عج) است.

یك انسان كامل، یك انسان اسلامی است. در عین حال،هدف اصلی اسلام همان انسان سازی است؛«و قرآن كریم كه در رأس همه مكاتب و تمام كتب است، آمده است كه انسان را بسازد، انسان بالقوه را انسان بالفعل كند. تمام دعوت انبیا هم در همین جهت تعریف و تبیین می شود.» به نظر امام(ره)، بشر غیر از انسان و انسانیت انسان است و شاید بتوان گفت انسانیت بیشتر ناظر به بعد فرا مادی و فرا طبیعی انسان است.

«اسلام برای بشر آمده است، نه برای مسلمین و نه برای ایران». اما، آنان كه از حقوق بشر سخن می گویند، «اینها فقط این حیوان یك سر و دو گوش را می بینند.» سر دو راهی واقع شده ایم، یك راه، راه انسانیت است كه این صراط است، صراط مستقیم یك سرش به طبیعت است، یك طرفش به الوهیت. راه مستقیم از علق شروع می شود، منتها بعضی از آنها طبیعی است و آنجایی كه مهم است آنجایی است كه ارادی است. یك سرش طبیعت است و یك طرفش مقام الوهیت و انسان از طبیعت شروع می كند تا این كه برسد به آنجایی كه در وهم من و تو نمی آید. آشكار است كه این نوع از تحلیل درباره انسان، البته تحلیل سه وجهی‎/سه سطحی است؛

الف) از یك سوی به طرح آرمانی از انسانیت می پردازد؛آرمانی كه غایت قصوای انسان بما هو انسان است. و،

ب) از سوی دیگر شرایط امكان و محدودیتهای وجودی و فطری انسان را توضیح می دهد؛ انسان به مثابه یك نوع، با همه ویژگی های نوعی اش.

ج) و به عنوان گام سوم، تلاش در توضیح موانع و موجبات تاریخی، سیاسی و اجتماعی انسان جهت گذر از مشكلات، شكوفایی فطرت و نزدیك شدن به آرمان انسانیت. از میان اضلاع این مثلث انسان شناختی، آنچه اكنون مورد توجه ما دراین مختصر است، ارزیابی اجمالی مطلب دوم از دیدگاه امام خمینی (ره) است. در زیر به عناصر تحلیلی این امر می پردازیم.

● فطرت انسان:

الف) ذات نورانی فطرت

امام خمینی (ره) تعریف بسیار مثبت و خوش بینانه ای از فطرت انسان دارد؛«فطرت انسانی كه یك فطرت نورانی است به حسب خلقت». «فطرت انسانی چون معدن طلا و نقره خالص است». «و تفصیل این اجمال آن كه چون فطرت انسانی به دست قدرت جمال و جلال حق - جل و علا - تخمیر شده، و از عالم طهارت و قدس نازل شده است، در اول فطرت خلقت نورانی و صیقلی است». در نظر امام(ره)، «انسان از اول این طور نیست كه فاسد به دنیا آمده باشد از اول با فطرت خوب به دنیا آمده، با فطرت الهی به دنیا آمده، «كل مولود یولد علی الفطره » كه همان فطرت انسانیت، فطرت صراط مستقیم، فطرت اسلام، فطرت توحید است، این تربیت هاست كه یا همین فطرت را شكوفا می كنند و یا جلوی شكوفایی فطرت را می گیرند».

این اشارات تنها بدین معنی است كه فطرت آدمی، از ذات خود میل به شرارت ندارد، بلكه برعكس، تمایل ذاتی به خیر نشان می دهد.

«فطرت انسان، فطرت سعید است». اما هرگز بدین معنی نیست كه فطرت آدمی - آن گونه كه در فلسفه های لیبرال تصور می شود- فطرتی خود بنیاد است و در مقابل محركهای شرارت زای بیرون و درون انسان تاب و توان مقاومت دارد. به عبارت دیگر، فطرت آدمی بنا به خلقت نورانی خود میل كلی به خیر دارد. اما فعلیت خیر و یا، بالعكس،تغییر میل از خیر به شر برحسب تربیت، تكرار و عادت، امری است كه آن را باید در سیمای عمومی نظامهای تعلیم و تربیت و بنا براین، نوع و جهت نظامهای سیاسی باید جست وجو كرد. شاید درست به همین دلیل است كه امام خمینی (ره) بر اولویت امر سیاسی در تربیت و تعلیم انسان تأكید دارد.

ب) فطرت دلیل جویی

با این حال، این طور نیست كه فطرت انسانی در برابر تعلیم و تربیت( اعم از مدرسه و رسانه و... ) كه خود منبعث از سیاست كلی نظامهای سیاسی است كاملاً منفعل بوده باشد. اگر امام (ره) برچنین برداشتی می رفت آنگاه می باید راه هرگونه رهایی از نظامهای آموزش و پرورش، رسانه های دیداری و شنیداری و تبعاً نظامهای سیاسی نامطلوب را برای همیشه مسدود می دید و امید تدارك نظریه ای در باب انقلاب فرهنگی ‎/ اجتماعی و در نتیجه، سیاسی را نمی داشت بلكه امام (ره) فطرت انسانی را، حداقل در قلمروهای خاصی، حساس، فعال و تعیین كننده می داند. به گونه ای كه هر سخن و عملی را به آسانی نمی پذیرد و در صورت عدم تلائم با فطرت پس می زند. بدین سان، می توان تصور كرد فطرت آدمی منطق و ساختار منطقی از پیش تعیین شده و به اصطلاح پیشا - اجتماعی دارد.

این ساخت فطری پیشین (a priori ) بی آن كه تابع صرف ساختارها و محركهای تربیتی، اجتماعی و سیاسی بوده باشد، تعاملی فعال با آنها دارد و درصورت تغایر امر بیرونی با فطرت پیشینی، لا جرم استنكاف نموده و امر بیرونی را از هر جنس و رنگی باشند- اعم از فلسفی، دینی، سیاسی و... - پس می زند.

به همین دلیل است كه در اندیشه امام (ره) نه تنها تبلیغات و رسانه ها و نظامها نباید اموری متنافر با فطرت انسان را به فطرت انسان عرضه كنند، بلكه حتی بیان و عرضه امور موافق با فطرت - مثل دیانت اسلام- با ابزارها و شیوه های مغایر با فطرت انسانی نیز آب در هاون كوبیدن است. امام (ره) در راستای این دیدگاه به تأكید می گوید؛ «كسی كه یك مطلبی را همین طوری قبول كند، این اصل از فطرت اسلامی، از فطرت انسانی خارج است. فطرت انسانی برای هر مطلبی كه واضح نیست، دلیل طلب می كند.» سخن امام (ره) منحصر در قول و تبلیغ نیست بلكه حیطه عمل را هم شامل می شود. به نظر او عمل صالح نیز عملی است كه با فطرت انسان سازگاراست.

«اعمال صالحه آنهایی است كه سازش داشته باشد با نفس انسان، نفس انسان سعادتمند خلق شده است، یعنی استعداد سعادت در آن هست و فطرت انسان فطرت سعید است». روشن است كه این برداشت از معیار عمل صالح پیامدهای سیاسی - اجتماعی مهمی دارد. زیرا، اگرهیچ عیاری مطمئن تر از سازگاری یا ناسازگاری سیاستگذاری های عمومی، در هر سطحی از جامعه و جهان، با فطرت اولیه انسانی به مثابه ملاك صلاح و درستی هر عمل نیست؛ واگر بپذیریم سازگاری یا ناسازگاری با فطرت امری قابل پرسش و آزمون تجربی است؛ در این صورت مبنای مهمی برای اتخاذ فطرت عمومی انسانها به مثابه معیار نقد و داوری سیاستها و كاركردها بویژه در حوزه عمومی در سطح ملی و جهانی فراهم شده است.

ج) كمال جویی

كمال جویی نیز جزوی از فطرت انسان است و البته تعین مصادیق آن به نوع میزان آگاهی هر فرد از مفهوم كمال بستگی دارد. و بدین سان،شاید بتوان بخش عمده ای از مسائل انسانها و مصائب اجتماعی را تابعی از فهم های متفاوت انسانها و یا به تعبیر امام(ره) ، ناشی از «حجابهایی [باشد] كه در ما هست... . و عذابهایی كه به ما می شود برای حجابهایی است كه در ما هست». به نظر امام(ره) ، «در فطرت انسان این است كه هیچ وقت بس ندارد. فطرت این طوری است؛ این فطرت انسان است، فطرت خداخواهی است، این یكی از فطرتهایی است كه هر كس هرچه بیابد، آن گم شده خودش را نیافته، آن گم شده یك چیز دیگری است و لهذا آن كه دنبال قدرت می رود، قدرت مطلق می خواهد، قدرت مطلق خداست».

امام خمینی(ره) در نامه ای به یكی از رهبران سیاسی- ایدئولوژیك جهان معاصر به روشنی اشاره می كند كه؛ «انسان در فطرت خود هر كمالی را به طور مطلق می خواهد و شما خوب می دانید كه انسان می خواهد قدرت مطلق جهان باشد و به هیچ قدرتی كه ناقص است، دل نبسته است. اگر عالم را در اختیار داشته باشد و گفته شود جهان دیگری هم هست، فطرتاً مایل است آن جهان را هم در اختیار داشته باشد... .

پس قدرت مطلق و علم مطلق باید باشد تا آدمی دل به آن ببندد. آن خداوند متعال است... . اصولاً اشتیاق به زندگی[بقاء] ابدی در نهاد هر انسانی نشانه وجود جهان جاوید و مصون از مرگ است». دراین عبارت از امام (ره)، دو مطلب مهم لحاظ شده است؛ نخست آنكه، امام (ره) میل فطری انسان به قدرت را امری بدیهی و مفروض تلقی كرده است؛ ثانیاً،از این امر فطری و مفروض، استدلالی عقلی در جهت اثبات خدا و معاد تدارك شده است.

هرچند غرض اولیه امام (ره) همین مطلب دوم، یعنی استدلال در راستای اثبات وجود خدا و جهان آخرت است، اما این نكته هرگز به معنای ندیدن بخش نخست مطلب نیست. سخن از قدرت طلبی فطری و متزاید انسان، همچنین به این معنا نیز هست كه انسان همواره در پی قدرت است. ولی سمت و سوی قدرت ممكن است نیل به خدا و اخلاق الهیاتی باشد و البته ممكن است چنین هم نباشد.

در صورت تحقق فرض دوم، آیا آن گونه كه مكتب واقع گرایی سیاسی مدرن می اندیشد، ممكن است زیاده خواهی در قدرت را با قدرتی هم وزن آن تعدیل و مهار كرد؟یا آنكه زندگی انسانی در گردونه ای بی پایان از كشمكشها و كژتابی ها قرار می گیرد؟ امام (ره) درجای دیگری تأكید می كند كه كمال جویی و مطلق خواهی، آنگاه كه از مسیر الهیاتی خود جدا شده و در زمین هموار نیازها و خواهشهای غیر اخلاقی قرار می گیرد، به فزون خواهی در اموال و قدرت تبدیل می شود، ودر كوره رقابتها و انحصار طلبی آدمیان، جامعه و جهان را به جهنمی از بهانه ها و منازعات بی پایان می كشاند.

این اتخاذ دیدگاه نسبت به ذات انسان، البته چشم انداز تحلیلی معینی در باب زندگی انسان می گشاید و آن این كه فطرت آدمی در صورت گسست از بنیاد الهیاتی ‎/ اخلاقی خود قادر به تنظیم زندگی مسالمت آمیز و توأم با صلح پایدار در جهان نیست.

داوود فیرحی

---