شایعه شمایی خیالی از یک واقعیت است

همه ما واژه شایعه را در مناسبت‌های مختلف شنیده‌ایم یا گاهی آن را بر زبان رانده‌ایم، اما چیزی که از این واژه دستگیرمان شده یا گاهی تحت تاثیر آن قرار گرفته‌ایم، بیش از انتظار …

همه ما واژه شایعه را در مناسبت‌های مختلف شنیده‌ایم یا گاهی آن را بر زبان رانده‌ایم، اما چیزی که از این واژه دستگیرمان شده یا گاهی تحت تاثیر آن قرار گرفته‌ایم، بیش از انتظار ما و فراتر از یک واژه حداکثر سه سیلابی بوده است. شایعه علاوه بر آنکه یک واژه است، خود حاصل رفتارها و واکنش‌هایی است که شنونده از شنیدن آن از خود بروز می‌دهد.

شایعه در تمامی ‌جوامع بشری وجود دارد. هرجا که زبان هست یا انسان وجود دارد، شایعه هم نقش خود را بازی خواهد کرد. در طول تاریخ گاهی جنگ‌هایی که بین دو دولت یا دو طایفه، دو ایل یا دو نفر رخ داده است، ریشه آن در شایعه رشد کرده بوده و عامل اصلی آن شایعه‌ای بوده که به انحای مختلف بیان و ابراز می‌شد.

شایعه اگرچه به معنی پراکندن خبر است، اما عموما خبری را شامل می‌شود که چندان واقعی نیست و نوعی غلو و اغراق در آن است که چون نمی‌توان به راحتی یا خیلی سریع ویژگی غلوآمیز بودن آن را نقض کرد، به طور چشمگیری توسعه پیدا می‌کند و همه جا را در برمی‌گیرد.

شایعه معمولا از هیچ شروع نمی‌شود، بلکه از یک زمینه و بنیان واقعی یا نزدیک به واقعیت نشات می‌گیرد تا بتواند کارکرد خود را ایفا کند، یعنی هیچ کس نمی‌تواند بگوید که رودخانه طغیان کرده و به طرف بالا در حرکت است، زیرا هیچ عقل سلیم و حتی شکاکی نمی‌پذیرد که رودخانه‌ای به طرف بالا خیز بردارد و طغیان کند.

به همین علت کسانی که خبری غیرواقعی را گسترش می‌دهند باید گزینه‌هایی را انتخاب کنند که با ذهن افراد هماهنگی داشته باشد، لاجرم خبری را که به ارزش حتی پر کاهی نیست به اصطلاح مانند کوه عمده می‌کنند و به تشویش اذهان مردم می‌پردازند. پس می‌توان گفت شایعه چون پدیده‌ای اجتماعی است و اساسا هم از خاستگاهی انسانی برمی‌خیزد، باید ساز و کاری را برگزیند که بتواند به راحتی و با سرعت زیاد در همه جا اشاعه پیدا کند.

شایعه در دورانی که وسایل ارتباط جمعی وجود نداشته، یکی از منابع خبری مردم بود و چون مردم تشنه آگاهی یافتن از مسائل دیگران بودند، به راحتی هم گوش به سخنان کسانی می‌دادند که یک خبر را با شاخ و برگ‌های فراوانی عرضه کرده و به اصطلاح ما ایرانی‌ها از کاه کوه می‌ساختند یا یک کلاغ، چهل کلاغ می‌کردند. شایعات عموما در زمانی موثر است که موضوعی به صورت فراگیر یا اپیدمی ‌ذهن مردم را به خود مشغول کرده باشد.

شایعه همانگونه که گفتیم بر پایه کلام استوار است و کلام جاری نمی‌شود مگر آنکه کسی آن را بیان کند. هر شایعه هم متضمن این معناست که مقداری از واقعیت در حال انتقال است، حتی اگر شخص شایعه پراکن ادعا کند، چیزی که من می‌گویم یک شایعه است؛ ولی شنیده‌ام که ... . بازهم آن مفهوم ضمنی حضور دارد، حال بر این اساس شایعه گسترش پیدا کرده و از فردی به فرد دیگر انتقال می‌یابد.

مردم عموما خبری را می‌پسندند که برای آنها جذابیت بیشتری داشته باشد، در چنین هنگامی‌ افکار عمومی‌ نه تنها کمتر دست به تجزیه و تحلیل خبری می‌زنند، بلکه اراده خود را گاهی کاملا به دست دیگران می‌سپارند و همین عامل باعث می‌شود که شایعه سازان روی جریان موج سوار شده و به منویات خود دست یابند.

در جوامع امروز با توجه به پیشرفت تکنولوژی و وسایل ارتباط جمعی و همچنین شناخت علوم جدید که می‌تواند انسان‌ها را برای آنالیز و تشخیص یک خبر یا صحت و سقم آن یاری کند، هنوز شایعه‌بازان برای رسیدن به مقاصد خود با مشکل چندانی رو به رو نیستند. عقل حکم می‌کند که همیشه به یک خبر و منابع آن دقت کنیم و چندان سهل و ساده یک خبر را باور نکنیم، هرچه دیوار باورپذیری انسان‌ها کوتاه‌تر باشد، سایه شایعه بر آنجا گسترده‌تر خواهد شد.

شایعه فقط شمایی خیالی از یک واقعیت است، نه همه واقعیت، پس بایستی که به این شمای خیالی تکیه نکنیم و دل به حقایق و واقعیت‌هایی ببیندیم که واقعی‌اند.

وقایع و حوادث مبهمی که اخبار و اطلاعات موثق‌، دقیق و درستی در مورد آن وجود ندارد، یا اطلاعات ناقص و بعضا متناقض از آن در جامعه جریان پیدا می‌کند، زمینه‌ شکل‌گیری یک جریان خبری تخریب کننده، نادرست و غیر واقعی به نام شایعه را فراهم می‌کند. حوادث طبیعی و غیرمترقبه‌ای چون زلزله که هم به اندازه کافی وحشتناک و هراس‌آور و فراگیر و هم از نظر علمی غیرقابل پیش‌بینی است می‌تواند زمینه‌های قدرت گرفتن رسانه شایعه را فراهم کند.

شایعه، کوششی جمعی است برای تفسیر یک موقعیت مبهم ولی جذاب. یک مطالعه موردی درباره شایعه نشان می‌دهد وقتی که جمعیتی به چیزی به شدت دلبستگی پیدا می‌کند، شایعه به طور کامل و متنوع تولید می‌شود.