صمیمیت اعضای خانواده با نماز

آثار و پیامدهای ارزشمند نماز درخانواده

فریضه ای که به آن توجهی وافر شده، نماز است و با آن که جزو فروع دین محسوب می شود ولی استمرار و برپاداشتن آن، موجب حفظ باور فردنسبت به اصول دین می شود.خداوند فرمود: نماز را برای ذکر من برپا دار. اما فواید نماز به نمازگزار می رسد، اوست که با یاد خدا، دلش آرامش می یابد و قرآن می فرماید: «فقط با یاد خداست که دل ها آرامش می گیرد.» و «چون از ذکر و یاد خدا بهره گیرند مورد لطف و عنایت خدا قرار می گیرند.» زیرا خدای تعالی فرمود: «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم.» منظور از آیه شریفه نزول الطاف و رحمت خداوندی است وگرنه ما هرگز لحظه ای از یاد خدا نمی رویم. چراکه به قول فارابی خدای تعالی هم به عالم ما فوق قمر عنایت دارد و هم به عالم مادون قمر. ولی چون آدمی نماز را برپا می دارد، از فحشا و منکرات به دور می ماند و طریق صلاح و سلامت می پوید و قرآن می فرماید: چون ترک نماز گوید، دچار سختی و تنگی در معیشت می گردد. خدای تعالی می فرماید: هر کسی که از ذکر من اعراض کند به درستی که برای او معیشتی سخت و تنگ خواهد بود و آن کس که نمازش را از روی عمد ترک کند، کفر ورزیده است. پس اگر به پیام قرآن دقیقاً توجه کنیم، دوزخیان را اهل نماز معرفی نمی کند. و باز خداوند می فرماید: «از آنها می پرسند که چرا در دوزخ قرار گرفته اید جواب می دهند: ما از نمازگزاران نبودیم.» پس سرانجام کسانی که نماز را ترک می گویند، دست نیافتن به سعادت و رفتن به دوزخ خواهد بود و حال آن که فارابی که مؤسس فلسفه اسلامی است، هدف از دیانت و تحقق مدینه فاضله را دست یافتن به سعادت می داند.

حال اگر در درون خانواده ای یکایک اعضا به سعادت برسند، خانواده ای سعادتمند را تشکیل می دهند که در پرتو عبادت و نماز از آرامش برخوردارند و در پرتو عنایات و الطاف الهی به سر می برند و از فحشا و منکرات به دورند و چون از نماز فارغ می شوند، دوباره به ذکر خدا می پردازند و به تعبیر قرآن «پس وقتی از نماز فراغت یافتید باز در همه احوال، ایستاده و نشسته و بر پهلو و درهر حال که می توانید خدا را یاد کنید.»

● نماز در خانواده

یکی از ویژگی های بارز انسان مسلمان انجام عبادت و برگزاری فریضه است. پدر را وظیفه آن است که همسر و فرزندان خود را امر به نماز کند و قرآن می فرماید: «اهل خود را به برگزاری نماز امر کن.» لقمان حکیم نیز فرزند خویش را به نماز امر کرده و می فرماید: فرزندم نماز را بپادار. پس پدر که متولی دعوت اعضای خانواده به دیانت در معنای وسیع است، باید وظیفه امر به معروف را عهده دار شود و نماز یکی از مصادیق بارز امر نیک و معروف است. پس پدر باید احساس وظیفه کرده و نسبت به وظیفه خطیر خویش واقف باشد تا دیگران را نسبت به ایفای آن وظیفه تذکر دهد و در بیان نیز لحنی صمیمانه داشته باشد، چنان که این صمیمیت در لحن لقمان هویدا است. علی (ع) نیز در نامه ۳۱ نهج البلاغه، فرزند خویش امام حسن (ع) را به همین نحو و با همین لحن مورد خطاب قرار داده و می فرماید: «یا بنی». پس هنگام دعوت فرزندان خویش نیز پدران از همین لحن صمیمانه استفاده کرده و بگویند: «پسرم نماز را به پادار» و این لحن گرم و صمیمی است که آنان را به عبادت تشویق و ترغیب می کند. پس دعوت با لحن نیک و صمیمی تأثیر مضاعف دارد و آنجا که امر و دعوت با لحنی صمیمانه نباشد، قطعاً گرایش به انجام فریضه و استمرار آن نیز چندان قابل توجه نخواهد بود.

● آثار و پیامدهای نماز در خانواده

خواندن نماز در خانواده آثار و پیامدهای فراوانی در بردارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم.

▪ ایجاد انسجام و همدلی

از جمله عواملی که خانواده را پایدار ساخته و حیات آن را استمرار می بخشد، وجود انسجام در آن است، پس هر اندازه همسویی در آن بیشتر باشد و همدلی در آن قوت گیرد، خانواده منسجم تر خواهد بود. برای تحقق انسجام، خوب است نماز به جماعت برگزار شود. نماز جماعت فاصله ها را در خانواده از بین می برد و همه را در کنار یکدیگر قرار می دهد. پدر، مادر و فرزندان همه با هم رو به سوی قبله می نشینند که اولین خانه ای است که خداوند آن را برای مردم قرار داد. زمانی که صدای مؤذن بلند می شود و چون به نام رسول خدا(ص) می رسد، همه برایشان و خانواده شریف وی درود می فرستند و چون به پایان می رسد، همه با هم قیام می کنند و یک صدا تکبیر می گویند و به امام جماعت اقتدا می کنند و در این قامت و رکوع و سجده، هماهنگ و همدل و همسو عمل می کنند زیرا خداوند فرمود: «نماز را برپای دارید.» «و با رکوع کنندگان رکوع کنید و از سجده گزاران باشید.»

بدین ترتیب با رعایت ارکان نماز و توجه به موالات آن و با بیان اذکار و اوراد آن، نماز را به پایان می رسانند و چون به راست و چپ می نگرند، جمال یکدیگر را هم در پی این عمل مستحبی می بینند و چون با یکدیگر مصافحه می کنند گرمای دستان صمیمی یکدیگر را لمس کرده و می گویند «فتقبل الله»، همه برای قبولی نماز یکدیگر، دعا می کنند و سپس به ذکر الهی پرداخته و تسبیح منسوب به حضرت زهرا(س) را که حاوی اذکار ارزشمند است، بیان می دارند و سپس برای شکرانه خدای سر بر سوی تربت حسین(ع) برده و پیشانی خود را بر آن قرار داده و آن را بوسه می زنند و نماز از این دست به آستانه قبولی می رسد و بالا می رود. نمازی که به جماعت خوانده شده و مهر آن خاک کربلای سرور آزادگان بوده و همه برای قبولی نماز دیگری به دعا برخاسته اند. اینک سؤال این است که آیا این همه اذکار الهی و افعال معنوی همسو و منسجم موجب انسجام خانواده نمی شود قطعاً پاسخ مثبت است، چراکه آنها دست خدا را به همراه خود خواهند داشت و اجتماع آنها نیز حول محور حق است و نه تفرق در مسیر حق که علی(ع) آنان را مورد خطاب قرار داده و فرموده است: به خدا قسم که دل را می میراند و غم و اندوه را برمی انگیزد، اجتماع این قوم (سپاهیان معاویه) بر باطلشان و تفرقه شما در حقتان. پس اجتماع حول محور حق که با نماز جماعت در خانواده متجلی می شود، نشاط برانگیز است و رضایت خالق را نیز به همراه دارد.

نتیجه آن که همه با هم به سوی یک قبله، با اذکاری واحد و با افعالی مشابه، حول محور حق و با همدلی و همراهی با یکدیگر به عبادت خالقی یگانه می پردازند. این امر موجب انسجام معنوی خانواده می شود و انسجام معنوی خانواده، دوام و بقای آن را ضمانت می کند. زوجین طلاق را مبغوض ترین حلال ها دانسته و برای اندک اختلافی رو به جدایی نمی آورند.

پس لازمه برگزاری نماز جماعت همکاری است و در تعریف همکاری گفته اند: وقتی مجموعه ای از افراد به صورتی هماهنگ برای دست یافتن به هدفی واحد تلاش می کنند، به آن همکاری می گویند. همکاری نیز عامل ایجاد انسجام و پایداری خانواده است.

▪ تأمین بهداشت روانی خانواده

از دیگر اموری که نماز در خانواده به تحقق آن کمک می کند، بهداشت جسمانی و روانی است. اینک سؤال این است که نماز چه نقشی در تأمین بهداشت جسمانی و روانی دارد و چگونه بعد جسمانی و روانی آدمی را سامان می بخشد در پاسخ باید گفت که تقرب به خداوند موجب امنیت خاطر آدمی است و نماز عامل نزدیکی و تقرب به پروردگار عالمیان است. در روایتی از حضرت امام صادق(ع) از برترین چیزی که بندگان به واسطه آن به خدا تقرب می جویند، سؤال می کنند، حضرت می فرماید: «پس از شناسایی خداوند، از این نماز مسأله برتری سراغ ندارم. آیا نمی بینی که بنده نیکوکار، عیسی بن مریم (ع) گفت که خداوند به من سفارش نماز را فرمود.»

علی (ع) هم در دعای کمیل بن زیاد نخعی می فرماید: «نام و یاد خدا دوا و شفاست و برای هر دو بعد جسمانی و روانی نیز صادق است.»

پس سلامت روانی بر جسم آدمی تأثیرگذار است و سلامت جسمانی زمینه ساز سلامت روانی است و وقتی اعضای خانواده ای در هر دو بعد جسم و روان از سلامت برخوردار باشند، فضای خانواده نیز از سلامت برخوردار خواهد بود، چرا که نیازهای اساسی روانی همچون نیاز به امنیت و محبت و نیاز به تعلق به جمع و عزت نفس و خودشکوفایی تأمین می شود و در پرتو آنها، فضای خانواده از سلامت و امنیت عاطفی برخوردار می شود. این امر خود جسم انسان ها را به سلامت نگاه می دارد و نماز و عبادات به نحو مطلوب منشأ تأمین این ها خواهد بود.

▪ دست یافتن به تعالی و سعادت

زمانی که انسان به فضیلت عبادت خدا دست می یابد و به شهوات خویش غلبه می کند، سیر تعالی را طی کرده است و مهم تر از آن، این است که او در مقام سخن گفتن با ذاتی بی همتا قرار گرفته و خالق عالم به آدمی چنین اذن و اجازه ای داده است و عطای چنین اذنی به انسان موجب اعتلای اوست. پس آن که بیشتر با خدا سخن گفته است و بخش بیشتری از عمر خود را با خدای تعالی سپر کرده و به ذکر او مشغول بوده است، از تعالی بیشتری برخوردار شده و به امکان بهتری برای دست یافتن به سعادت دسترسی پیدا کرده است. پس اگر اعضای خانواده ای به چنین امکانی دست یافته باشند، می توان گفت آن خانواده اعتلا یافته است.

▪ توسعه و بسط فرهنگ دینی در خانواده

نماز و برپا داشتن آن در فضای خانه، خانواده را در بسط و توسعه فرهنگ دینی کمک می کند، زیرا نماز احکام خاص خود را دارد و نمازگزار باید بر مقدمات، مقارنات، موالات، ارکان، اوقاف و مستحبات نماز واقف شود، تا بتواند این فریضه را به نحو احسن برگزار کند. پس برای افزایش اطلاعات درباره نماز، سؤالاتی توسط فرزندان از والدین پرسیده می شود. از سویی والدین نیز بر رفتار عبادی فرزندان خویش نظارت می کنند تا آنان را برای برگزاری بهتر نماز یاری رسانند. لذا ضمن تشویق فرزندان، گاه خطاهای آنان را نیز تذکر می دهند و فرزند را برای کسب شناخت بیشتر نسبت به کیفیت نماز و مطلوب برگزار شدن آن مدد می رسانند و بدین ترتیب فضای بحث و گفت و گو درباره نماز و نیز مسائل دیگر دینی آغاز می شود. بچه ها سؤالاتی درباره فلسفه نماز و ضرورت اقامه آن مطرح می کنند و اگر والدین پاسخ های غنی و مناسبی بدهند، فرهنگ نماز و نماز خواندن را بسط و گسترش داده اند. به طور مثال ممکن است که فرزند از والدین درباره اهمیت و جایگاه سجده در نماز سؤال کند، آنها می توانند به احادیثی در این باره اشاره کنند.

▪ الگوپذیری فرزندان از والدین

آنچه باید به آن عنایتی ویژه داشت، این است که والدین در خانواده در انجام عبادت نقشی الگویی دارند. اگر پدر و مادری در طریق حق گام بردارند و به عبادت خدا بپردازند، فرزندان نیز از والدین خویش الهام گرفته و آنان نیز معمولاً در همان طریق گام می نهند. پس بدین ترتیب مشی و روش انجام عبادت از سوی والدین در معرض دید فرزندان قرار می گیرد و یافته ها حکایت از آن دارد که در خانواده هایی که والدین نمازگزارند، فرزندان آنها بیشتر به عبادت و نماز روی می آورند و اگر نماز نخوانند و در انجام عبادت کاهل باشند، فرزندان خویش را به کاهل بودن در نماز سوق می دهند. آنان باید از اسوه حسنه، یعنی پیامبر (ص) الهام بگیرند که به نماز می ایستاد. در مسجد، هم اهل بیت به ایشان اقتدا می کردند و هم دیگران. در آنجا که مسجد نیست، برپا داشتن نماز جماعت در خانواده توصیه شده است. باید دانست که عبادت های کودکان نیز از مشروعیت برخوردار است. خداوند درباره کودکان هم تکالیف را به نحو الزام (واجب یا حرام) نخواسته است، پس برای آنان واجبات چون مستحبات نخواهد بود و محرمات چون مکروهات. می توان گفت که احکام الهی تکلیفی درباره کودکان سه قسمت است: مستحبات (شامل واجبات و مستحبات)، مکروهات (شامل محرمات و مکروهات) و مباحات. پس اگر پدر و مادر الگویی از عبادت باشند و فرزندان به آنها تأسی کنند، می توانند از کودکی اندوخته ای از مستحبات و معنویات را فراهم آورند.

دکتر محسن ایمانی