درآمدی بر انسان شناسی فضا و مکان

فضا ظرف مکانی هر حضور مادی است از جماد تا انسان به فراخور چگونگی حضورشان فضا را شکل می دهند و از آن تاثیر می پذیرند حضور انسان, حضوری فرهنگی و کنشهای او با فضا نیز شامل پیچیدگیهای عرصه فرهنگ انسانی می شود

فضا ظرف مکانی هر حضور مادی است . از جماد تا انسان به فراخور چگونگی حضورشان فضا را شکل می دهند و از آن تاثیر می پذیرند .حضور انسان ، حضوری فرهنگی و کنشهای او با فضا نیز شامل پیچیدگیهای عرصه فرهنگ انسانی می شود .

انسان شناسی به عنوان علم مطالعه فرهنگ ، به بررسی چگونگی این تاثیر و تاثر در بخشی از حوزه های تخصصی خود می پردازد.تاریخ توجه انسان شناسان به مساله فضا را می توان تا توصیفات آنها از محیط طبیعی و شیوه سکونت جوامع مورد مطالعه شان به عقب برد.این رویکردها عموما در قالب توجه به فرهنگ مادی ،در تمامی قوم نگاریها ( ethnography )دیده می شود و چگونگی سازماندهی فضا در کنار دیگر اجزا این فرهنگ ، به عنوان یک پس زمینه و نه موضوع مطالعه همواره وجود داشته است .

با تحولاتی که در رویکرد به فضا در حوزه علوم دیگری از جمله فلسفه ، جغرافیا ، جامعه شناسی و تاریخ و ... صورت گرفت ،” فضا “ در حوزه انسان شناسی به محور اصلی بسیاری از مطالعات انسان شناسان فرهنگی تبدیل شد و زیرشاخه هایی به نامهای ” انسان شناسی فضا و مکان “

( anthropology of space and place )، ”انسان شناسی منظر “ ( anthropology of landscape )” انسان شناسی معماری “ (anthropology of architecture ) را ایجاد کرد.

در این رویکرد که از حدود ۱۹۹۰ ، مورد استقبال بیشتری قرارگرفته است ، فضا نه تنها بستر فرآیندها و پدیده های اجتماعی و فرهنگی است ، بلکه به واسطه آنها ساخته شده و برآنها تاثیر می گذارد.

مجموعه مطالعات در این حوزه را می توان پاسخی برای پرسشهایی دانست که راپاپورت در مقاله ” سازمان دهی فضا و محیط انسان ساخت “ مطرح می کند:

۱) چه ویژگیهایی از انسانها به عنوان ،نوع انسان، افراد و گروههای اجتماعی ، محیط را شکل می دهند ؟

۲) چه جنبه هایی از محیط بر افراد و گروهها تاثیر می گذارد ؟ این تاثیرات چیست ؟ تحت چه شرایطی و چرا ایجاد می شوند ؟

۳) سازو کارهای این تاثیر گذاری متقابل چیست ؟

این مطالعات طیف وسیعی از بررسی این کنش متقابل را از سطح چگونگی ارتباط سازمان یابی فضا با کالبد انسانی و ارتباطات فردی( embodied space )، انعکاس ساختارها و مفاهیم اجتماعی - فرهنگی همچون جنسیت و یا تضادهای اجتماعی در فضا و تاثیر فضا در بازتولید آنها ( contested space,gendered space ) تا نگرشهای کلان تر ، همچون تاثیرات فرآیندهای جهانی بر نحوه سازمان دهی فضا ( transnational space ) را دربر می گیرد.

این شاخه از انسان شناسی به سبب موضوع مورد مطالعه خود یعنی فضا در ارتباط تنگاتنگ با رشته هایی از قبیل رفتارشناسی محیطی ، جغرافیای انسانی ، معماری و شهرسازی قرار میگیرد.

از صاحبنظران این عرصه می توان به اموس راپاپورت ، ادوارد تی هال ، هانری لوفبور ، نولد اگنتر و بسیاری دیگر از انسان شناسان معاصر اشاره کرد.

تبدیل شهرنشینی به شکل غالب زیست انسانهای امروز همراه با پیچیدگیها وبحرانهای خاص خود ،و اهمیت فضاهای شهری در حیات شهر ، لزوم مطالعاتی از این دست را آشکار می کند و در کشور ما این مساله به خوبی قابل مشاهده است .در ایران، چهره اغلب شهرهای ما ترکیبی از بافت قدیمی و بافت جدید شهری است .این چهره گویای مسائل امروز در این حوزه در کشور است . ما از یکسو با دانش بومی در زمینه معماری و از سوی دیگر با یک بحران در زمینه معماری و شهر سازی امروز روبه روییم.در هر دو زمینه نیاز به انجام مطالعات فرهنگی با توجه به رشد سریع شهرنشینی در کشور و تبعات حاصل از آن ، روشن است.ورود انسان شناسان به این عرصه ، می تواند زمینه گفتگوی مناسبی را میان انسان شناسی ، معماری و شهرسازی فراهم آورد.

منابع فارسی :

۱- برومبرژه ، کریستین ،۱۳۷۰ ، ” مسکن و معماری در جامعه روستایی گیلان ( مطالعات مردم شناسی) ترجمه علا الدین گوشه گیر .تهران موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی

۲- راپاپورت ، اموس،۱۳۶۶ ، ” منشا فرهنگی مجتمع های زیستی “" ترجمه راضیه رضازاده،.جهاد دانشگاهی دانشگاه علم و صنعت

۳- لینچ ، کوین ،۱۳۵۰ ، ” سیمای شهر “ ، ترجمه منوچهر مزینی ، انتشارات دانشگاه ملی ایران

۴- مدنی پور ، علی، ۱۳۷۹ ، “ طراحی فضای شهری ، نگرشی بر فرآیند اجتماعی ، مکانی “ ، ترجمه فرهادمرتضایی، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری

۵- هال ، ادوارد تی ،۱۳۷۶ ، ” بعد پنهان “ ، ترجمه منوچر طبیبیان ، انتشارات دانشگاه تهران

▪ منابع انگلیسی :

۵Rappaport , Amos ۱۹۹۹ , " spatial organization and the built environment " , Ingold , Tim , ۱۹۹۹ ," Companion Encyclopedia of Anthropology " , London , Newyork ,Routledge.pp ۴۶۰

۶-Rappaport, Amos,۱۹۶۹,"house form and culture" , Prentice Hall Inc. Englewood Cliffs, New Jersey,

۷- Low, Setha. The Anthropology of Space and Place: Locating Culture. Oxford:

Blackwell Publishers, ۲۰۰۳.

۸-Low, Setha & Erve Chambers. “Housing, Culture, and Design”. University of Pennsylvania Press, ۱۹۸۹.

۹-Augé, Marc. Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity. London & New York: Verso Books, ۱۹۹۵

۱۰-H.Lefebvre,۱۹۹۸ , “ production of space”,Blackwell science

▪ سایتهای مرتبط :

۱- سایت مربوط به گرایش جدید انسان شناسی معماری

http://home.worldcom.ch/~negenter/index.html

۲- فضا و مکان در انسان شناسی ، باستان شناسی و اتنولوژی

http://pegasus.cc.ucf.edu/~janzb/place/anthro.htm#Low۳

۳-لینکهای مرتبط به هانری لوفبور

http://http-server.carleton.ca/~rshields/lefebvre.htm

۴- سیلابسهای درسی

http://sigarra.up.pt/flup_uk/disciplinas_geral.FormView?P_CAD_CODIGO=FLU...

www.stanford.edu/dept/anthroCASA/pdf/syllibi/۱۲۳.pdf

http://web.grinnell.edu/anthropology/Syllabi/ANT۲۹۵HareF۰۲.htm

فضا