ویژگی های فصل آخر زندگی

بیش از ۶۵ درصد سالمندان از افسردگی رنج می برند

پیری یکی از مراحل زندگی انسان است. برخی این مرحله را مترادف با ضعف و سستی و برخی دیگر آن را همراه با کمال و پختگی تلقی می‌کنند. در این دوره مهارت‌های ذهنی، شخصیت و روابط اجتماعی تغییر شکل می‌یابد و مسائل و مشکلات خاص خود را دارد.

آنچه در اینجا از اهمیت زیادی برخوردار است چگونگی کنار آمدن و سازگاری افراد با این مرحله از زندگی است. اگر فرد آمادگی لازم را نداشته باشد احتمال دارد در برخورد با این وضعیت سلامت روانی خود را از دست بدهد. از رویدادهای مهم دوران پیری می‌توان بازنشستگی، یائسگی (زنان)‌، ترک خانه توسط فرزندان، فوت یکی از طرفین، به خطر افتادن سلامت و ابتلاء به برخی از بیماری‌ها ازجمله آلزایمر، پارکینسون و سایر اختلال‌های پیری را نام برد.

اگر سالمند بتواند با مشکلات خاص این دوره سنی خویش هماهنگ شود و با این شرایط به گونه‌ای مثبت برخورد کند، اصطلاحا گفته می‌شود با مسائل سالخوردگی سازگاری دارد، اما اگر نتواند خود را با این وضعیت هماهنگ سازد، در واقع خود را با این شرایط سازگار نکرده است.

در این مرحله، سالمند اعمال گذشته خود را مورد ارزیابی قرار می‌دهد . اگر از گذشته خود احساس رضایت داشته باشد بقیه عمر خود را با حسی خوب سر خواهد کرد، اما اگر این احساس را داشته باشد که زندگی و گذشته خوبی نداشته است با یاس و نومیدی به زندگی خود ادامه خواهد داد. در حال حاضر وضعیت اغلب سالمندان کشورها نیز بنا به دلایل متعدد رضایت‌بخش نیست.

برخی از آنان تحت پوشش هیچ بیمه‌ای نیستند، همچنین نرخ بالای بیسوادی در بین این سالمندان، مبتلا بودن به اختلالات حرکتی، عدم تامین نیازهای روانی آنان، افزایش شیوع افسردگی در میان آنها و دیگر مشکلات باعث شده تا سالمندی با موقعیتی از حس اندوه و یاس توام شود.

در مورد تفاوت وضعیت سالمندان نسبت به گذشته می‌توان گفت در جامعه امروز با کاهش میزان موالید از یک سو و افزایش طول عمر از سوی دیگر تعداد و درصد سالمندان افزایش یافته و حمایت و مراقبت از آنان و برآورده ساختن نیازهایشان به به یک مساله اجتماعی تبدیل شده است. در حالی که در گذشته سالمندی همواره مرحله‌‌ای ارزشمند از زندگی محسوب می‌شد. در حقیقت امروزه با تضعیف سنت‌ها و باورهای مذهبی، افراد معمولا خود را ملزم به حمایت از سالمندان نمی‌دانند.

امروزه در زمینه مشکلات سالمندی پیامدهای مختلفی مورد بررسی قرار می‌گیرند که از آن میان می‌توان پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، روانی و اقتصادی را جزء مهم‌ترین آنان دانست که در زیر به آنان می‌پردازیم.

● پیامدهای اجتماعی

پیرشناسان اجتماعی خاطرنشان می‌کنند که پیری عملا در بر گیرنده ۳ فرآیند به هم پیوسته است. فرآیند اول پیری جسمانی است که عبارت است از تغییرات ناشی از افزایش سن که در طول زمان در بدن عارض می‌گردد.

فرآیند دوم پیری روانی است که عبارت است از تغییرات ناشی از رشد و توسعه شخصیت ازجمله تغییرات عاطفی، ادراکی و رفتاری و فرآیند سوم پیری اجتماعی است که در برگیرنده جریان‌های گوناگون گذر از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه اجتماعی دیگر است که یک شخص در دوران زندگی خود تجربه می‌کند. از نظر اجتماعی در شرایط امروز و با پیشرفت اجتماعات شهری و صنعتی، مشکلاتی چون شکاف نسل‌ها، احساس انزوا و گوشه‌نشینی، بحران ارزش‌های جامعه، وضعیت مسکن، بهداشت و تغذیه و مشکلات تامین اجتماعی ازجمله مشکلات اجتماعی مهم سالمندان هستند.

● پیامدهای فرهنگی

در مورد پیامدهای فرهنگی دوران سالمندی می‌‌توان گفت نوع نگاه به سالمندان در هر جامعه‌ای متاثر از فرهنگ آن جامعه است. ازجمله پیامدهای فرهنگی مربوط به این دوره می‌توان دگرگونی نقش و منزلت اجتماعی سالمندان، تمایل سالمندان به محافظه‌کاری بیشتر، مشکلات مربوط به ازدواج مجدد این گروه سنی و مشکلات کم سوادی و بی‌سوادی سالمندان را نام برد.

● پیامدهای روانی

درخصوص تغییرات روانی ـ شخصیتی، سالمندان به ۴ گروه متفاوت تقسیم می‌شوند که شامل سالمند یکپارچه، سالمند ضد ضربه، سالمند منفعل وابسته و سالمند متلاشی هستند. سالمند یکپارچه دارای ویژگی‌هایی چون انعطاف‌پذیری، آرام بودن و پختگی است که زندگی منسجمی دارد. سالمند ضد ضربه مبارزه‌جو و مسلط بر موقعیت‌ها و قادر به کنترل رویدادهاست. در مورد سالمند منفعل و وابسته می‌توان گفت که این دسته از سالمندان معمولا همیشه متکی به اطرافیان هستند و سالمند متلاشی نیز از نظر فعالیت و رضایت در سطح پایینی است و از نظر عملکرد ذهنی و تفکر در ضعف و زوال هستند. درواقع یکی از نیازهای اصلی و اساسی سالمندان رسیدگی به جنبه‌های روان‌شناختی آنان است و مشکلاتی چون احساس تنهایی و انزوا، فوت همسر، بیو‌ه‌گی و مشکل داغدیدگی، بی‌اعتنایی و کم‌توجهی اطرافیان، افسردگی و احساس نزدیکی به مرگ از جمله مسائلی هستند که می‌توانند سلامت روحی و روانی فرد سالمند را دچار آشفتگی کنند.

● پیامدهای اقتصادی

مشکلات مربوط به درآمد اندک سالمندان، اشتغال و بازنشستگی آنان، مسائل مربوط به بیمه از جمله پیامدهای اقتصادی دوران سالمندی است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند اغلب افراد پیر نسبت به بقیه افراد به لحاظ مالی وضعیت مساعدی ندارند و همین امر موجب ایجاد مشکلاتی در زمینه تهیه مسکن، امکانات بهداشتی، مواد غذایی و در نتیجه عدم ارضای نیازهای روانی و عاطفی برای سالمندان می‌شود. با کاهش زمان اشتغال و بازنشسته شدن افراد در این دوران، سالمندان حتی زمانی که به لحاظ جسمی و روحی آمادگی اشتغال را دارند، به ناچار کنار گذاشته می‌شوند و احساس بیهودگی و ارزشمند نبودن می‌کنند. در جامعه‌ای که کار کردن آن دارای ارزش است، بازنشستگی به معنای از دست دادن منزلت و به دنبال آن از دست دادن روابط اجتماعی و کاهش تعاملات اجتماعی می‌شود.

● افسردگی و اضطراب در سالمندان

افسردگی اختلالی شایع در دوران سالمندی است. بنا به گزارش موسسه ملی بهداشت روانی، حدود ۷ میلیون آمریکایی بالای ۶۵ سال دچار نوعی افسردگی هستند، ولی فقط درصد کمی از آنها درمان می‌شوند. برخلاف اندوه طبیعی یا حالات گذرای غمگینی، افسردگی به طور واضحی بر زندگی فرد سالمند تاثیر می‌گذارد. عوامل زیادی باعث افسردگی افراد در این دوران می‌شود که از آن جمله می‌توان ابتلا به بیماری‌های خاص، احساس گناه و یاس و ناامیدی، تغذیه نامناسب و کمبود ویتامین‌ها بخصوص ویتامین‌‌های گروه B و B۱۲ که در بروز اختلالات خلق و خو موثر هستند، دردهای مزمن ناشی از التهاب مفاصل و نیز احساس تنهایی و انزوای اجتماعی را نام برد. همچنین رویدادهایی چون تغییر در موقعیت زندگی، مرگ همسر، فرزند یا یکی از عزیزان، پیشرفت یک بیماری جسمانی شدید از عواملی هستند که می‌توانند یک ضربه و تنش و زمینه‌ساز افسردگی برای سالمند باشند.

اما آنچه در اینجا حائز اهمیت است، این‌که هنوز هم بسیاری از خانواده‌ها و نیز پزشکان انتظار افسردگی از سالمندان ‌دارند مخصوصا اگر دچار بیماری جسمانی هم باشند، اما این تصور که سالمندی و افسردگی توام با هم هستند تصور درستی نمی‌تواند باشد؛ اگرچه طبق تحقیقات به عمل آمده افسردگی در سال‌های پیری دارای تداوم بیشتری است و بیماری‌های جسمانی را تشدید کرده و احتمال بهبود را پایین می‌آورد. معمولا سالمندان مبتلا به افسردگی کمتر از جوانان مبتلا، تمایل به اظهار آن دارند و در عوض از خواب‌آلودگی، درد و رنج، ناتوانی در خوردن غذا شکایت می‌کنند و به همین دلیل افسردگی آنان اغلب پنهان می‌ماند. افسردگی اغلب با بیماری‌های قلبی، سرطان، آلزایمر، پارکینسون و سکته مغزی همراه است و چون گرفتاری‌های جسمانی در دوران پیری شایع است خانواده‌ها اغلب فکر می‌کنند افسردگی پیامد طبیعی این بیماری‌هاست و تلاشی برای درمان آن نمی‌کنند. در مورد اضطراب سالمندی نیز می‌توان گفت سال‌های پیری گاه همراه با مشکلاتی است که تا حدی زمینه‌ساز اضطراب در افراد سالمند می‌شود.

از فقدان استقلال مالی و جسمی گرفته تا مرگ همسر، فرزند یا دوستان، به طور کلی شناخت و تشخیص اختلالات اضطرابی در یک سالمند دشوار است چرا که این دسته از افراد علائم اضطراب خود را بروز نمی‌دهند چون آنها را نشانه‌های ناتوانی یا بیماری روانی می‌پندارند. گاه اطرافیان سالمندان دچار اضطراب‌، این اضطراب را نادیده می‌گیرند یا واکنش‌های بیش از حدی از خود نشان می‌دهند که همین امر باعث تشدید اضطراب در پدر یا مادر سالمند می‌شود. همچنین عدم همدردی و عدم حمایت از فرد سالمند از عوامل مهمی است که این اضطراب را تشدید می‌کند. فعالیت‌هایی که سالمندان در آن احساس هدف می‌کنند می‌توانند تا حد زیادی تنش و نگرانی آنان را کم نمایند و در حقیقت کیفت زندگی سالمندان با ورزش، ‌تغذیه مناسب، شرکت در گروه‌های اجتماعی و خیریه،‌ انجام تمرینات روحی می‌تواند بهبود یابد.

معصومه اسدی