ضرورتی به نام مستند اجتماعی

خلأ نگاه جامعه شناسانه, مانع ساخت مستندهای عمیق اجتماعی می شود

گونه مستند همان‌طور که از نامش برمی‌آید گونه‌ای از آثار است که به شیوه‌های مختلف سعی دارد بخشی از واقعیت را به تصویر بکشد. از همین‌رو انواع متعددی از مستندها همچون مستندهای تاریخی، مستندهای اجتماعی، مستندهای سیاسی، مستندهای داستانی، مستندهای حیات وحش و... وجود دارند که به فراخور نگاه مستندساز به آنچه می‌خواهد روایت کند اثر او در یکی از این قالب‌ها قرار می‌گیرد.

انواع مختلف مستند هرکدام ویژگی‌های منحصربه‌فرد و مخاطبان خاص خود را دارند. در این بین اما مستندهای اجتماعی که با نگاهی منتقدانه شرایط اجتماعی و مسائل موجود را مورد کنکاش قرار می‌دهند ابعاد گسترده‌تری نسبت به سایر گونه‌های مستند به خود گرفته‌اند، چراکه بستری وسیع‌تر و موضوعاتی به مراتب همه‌گیرتر در حوزه کاری این نوع مستند قرار می‌گیرد.

مستندهای اجتماعی، بازنمایی‌ای از واقعیت هستند که از دریچه دوربین برای مخاطبان روایت می‌شوند. این واقعیت‌ها هرچند با واسطه و از نگاه کارگردان به تصویر درمی‌آیند اما اغلب نگاهی فراتر از نگاه عموم مردم به جامعه دارند. نگاه مستندساز اجتماعی نگاه نقدآمیزی است که به قصد اصلاح و نشان دادن کاستی‌ها و معضلات بخشی از جامعه که معلول برخی نارسایی‌هاست دوربین به دست گرفته است. او با دوربینش جنبه‌هایی را به تصویر می‌کشد که یا کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند یا از چشم همه غیر از خود مستند ساز به دور مانده است.

مستندهای اجتماعی علاوه بر نگاه منتقدانه، پژوهش‌محور نیز هستند و در بسیاری موارد قابلیت دارند مورد استناد پژوهشگران اجتماعی و طرح‌های آکادمیک قرار بگیرند. جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان امروزه مستندهای اجتماعی را به عنوان بخش مهمی از منابع تحقیقاتی خود در نظر می‌گیرند و حتی گاهی بسیاری از مستندها مبنای یک پژوهش علمی می‌شود. با وجود این و با توجه به تعداد زیاد فیلم مستند اجتماعی که در سال‌های اخیر ساخته شده‌اند و این‌که می‌توان گفت مستندها گنجینه‌ای بزرگ برای مطالعات اجتماعی به شمار می‌آیند، تاکنون جز به صورتی بسیار اندک مورد استفاده قرار نگرفته‌اند.

بارها دیده‌ایم آثار مستندسازان ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی حائز رتبه‌های درخشانی می‌شود اما کمتر مخاطبی در داخل، آن مستند را دیده یا نسبت به آن شناخت دارد. شاید همین کاستی یکی از دلایل تاسیس شبکه‌ای تحت عنوان شبکه مستند را فراهم کرد. این شبکه از زمان تاسیس توانسته تا حد زیادی در شناساندن مستندهای ساخته شده در کشور و همچنین مستندسازان به مخاطبان موفق باشد، اما جای خالی یا بهتر بگوییم کمرنگ بودن مستندهای اجتماعی همچنان در این شبکه احساس می‌شود که شاید عمده دلیل آن ضعف موجود در حوزه مستندسازی اجتماعی باشد.

وقتی می‌گوییم مستند اجتماعی یعنی نگاهمان رو به جامعه است و دریچه دوربین‌مان قرار است پاره‌ای از مسائل این جامعه را به تصویر بکشد. مسائلی که شاید به چشم مردم عادی نیاید و اهمیت آن را تنها یک مستندساز باید نشان بدهد. این مستندها را می‌توان محصولی میان رشته‌ای تلقی کرد که سازنده آن، هم نیازمند نگاه جامعه‌شناسانه است و هم نیازمند شناخت نسبت به تکنیک‌های سینما و با این حال مستندسازان ما اغلب با این‌که در حیطه‌ای میان‌رشته‌ای مشغول به فعالیت هستند همچنان نگاه آکادمیک تک‌رشته‌ای دارند. درواقع وقتی می‌گوییم میان رشته‌ای یعنی در گیر شدن دو یا چند رشته دانشگاهی، علمی یا هنری و چنین مطالعاتی است که در طول آن افرادی با تخصص‌های مختلف، موضوع یا مشکلی را از دیدگاه رشته خود مورد مطالعه مشترک قرار می‌دهند. شاید ضعف مستندهای اجتماعی در کشور ما از همین نبود نگاه میان‌رشته‌ای ناشی می‌شود. مستندهای اجتماعی کاتالیزوری برای تشخیص معضلات و مشکلات اجتماعی به شمار می‌آیند.

با این وجود هنوز مستندسازان ما هرچند نگاه باریک بینانه‌ای به مسائل اجتماعی دارند، اما خلأ نگاه جامعه‌شناسانه آنها مانع ساخت مستندهایی می‌شود که به صورتی عمیق به کنکاش در یک موضوع پرداخته باشد و اغلب این مستندها در سطح باقی می‌مانند.

بد نیست حالا که نگاه دانشگاهیان و اهالی مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تا حدودی به آثار مستند جلب شده و تاسیس شبکه مستند عملیاتی شده است ابتکار عمل پیوند میان‌رشته‌ای مستندهای اجتماعی را به دست این شبکه بسپاریم تا شرایطی برای نقد و بررسی آکادمیک مستندهای اجتماعی و در عین حال ایجاد بستری از نقد برای توسعه هرچه بیشتر این‌گونه از مستند فراهم کند. شاید اگر مستندسازان نگاه جامعه‌شناسانه‌شان تقویت شود و مستندسازان به صورت آکادمیک تکنیک‌های ساخت مستند را بیاموزند تحول عظیمی در گونه مستند‌های اجتماعی به وجود خواهد آمد، تحولی که شبکه مستند می‌تواند آغازگر آن باشد.

مبینا بنی‌اسدی