پرده برداری از ماهیت مشروطه خواهی

نگاهی به کتاب «مشروطه ناکام» نوشته «مهدی رهبری»

«بیگانه! تو این ارتش،دربار و تمام دستگاه قدرت را می‌بینی.مبادا گمان کنی که من مرد خوشبختی هستم...مشتی سرباز اروپایی همه دسته‌های سپاه مرا با ناکامی مواجه کرده و با پیشرفت‌های دیگر خود ما را تهدید می‌کنند.سرچشمه ارس که پیشتر همه آن در ایالت‌های ایران جریان داشت.اینک در خاک بیگانه قرار دارد و به دریایی می‌ریزد که پر از ناوهای دشمن ماست.چه قدرتی این چنین شما را بر ما برتری داده است؟سبب پیشرفت‌های شما و ضعف همیشگی ما چیست؟شما با فن فرمانروایی، فن پیروزی و هنر به کار گرفتن همه توانایی‌های انسانی آشنایی دارید،در حالی‌که ما در جهانی شرمناک محکوم به زندگی گیاهی هستیم و کمتر به آینده می‌اندیشیم.»

نوشته‌های این متن سوال‌هایی است که عباس‌میرزا پس از تحمل شکست‌های سخت و متعدد ایرانیان از روسیه به عنوان نخستین ایرانی،در گفت‌وگو با فرستاده ناپلئون ژوبر می‌پرسد و در ابتدای کتاب «مشروطه ناکام» با زیرعنوان «تاملی در رویارویی ایرانیان با چهره ژانوسی تجدد» اثری از دکتر مهدی رهبری که توسط انتشارات کویر به چاپ رسیده است؛این کتاب دارای چهارصدوچهل‌وهشت صفحه که در شش فصل به ترتیب «ایران در آستانه تجدد»،«تجدد»،«گفتمان اصلاحات»،«گفتمان ترقی»،«گفتمان توسعه»و«گفتمان انقلاب» به بیان مشروطیت و رویارویی ایرانیان با تجدد یا غرب از دیدگاهی تاریخ نگارانه و توصیفی پرداخته است که در آخر هر فصل به منابع استفاده شده در آن فصل اشاره دارد که یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب است.

بخشی از این اثر که نشان‌دهنده مواجهه به یکباره ایران با دانش و استعماربه شمارمی رود به این صورت است: ‌« رشد بورژوازی در قرن ۱۴ میلادی،جنبش اصلاح‌گر دینی در قرن ۱۵ و ۱۶،انقلاب‌های سیاسی و روی کار آمدن سلطنت های مطلقه غیردینی در قرون ۱۶ و ۱۷،انقلاب صنعتی در قرن ۱۷،انقلاب‌های علمی و معرفتی قرون ۱۶ الی ۱۹،کشف قاره آمریکا و سرزمین رویایی هندوستان در قرن ۱۵،انقلاب روشنگری در قرن ۱۸ و سرانجام انقلاب‌های دموکراتیک قرن نوزدهم در اروپا،همگی در سیری طبیعی و تدریجی اما پر از چالش میان نیروهای قدیم و جدید، به قدرتمندی غرب و ضعف دیگر نقاط جهان انجامید.گرچه چهره استعماری غرب برای سرزمین‌های غیرغربی مهم جلوه نمود اما رویارویی میان آن دو نه در صحنه نبرد، بلکه در میدان «حقیقت و روش» روی داد؛حقیقت و روشی که برای یکی بر مبنای نظم قدیم و برای دیگری بر پایه نظم جدید بنا شده بود، در حالی‌که کشورهایی چون ایران با دو رویه دانش و استعمار غرب همزمان مواجه شدند؛ اما همگی پس از شکست‌های نظامی سریع و آسان ولی پربها‌ متوجه چنین دگرگونی و فاصله‌ای گردیدند.کشورهای غیرغربی ولی مستعمراتی بعدی،تماما قبل از رویارویی مستقیم و نظامی با غرب، بر برتری فکری،سیاسی(نظام حکومتی)،اجتماعی،اقتصادی و حتی نظامی خود باور داشتند اما فروپاشی سریع،ناگهانی و بسیار گسترده کشورهایی چون ایران در رویارویی با غرب که شکاف و فاصله بزرگی را میان آن دو به نمایش گذارد‌ بر چنین تفکر جزمی و خودخواهانه‌ای پایان داد و به تسلیم و زانو درآمدن آنها در مقابل تمدن غرب با هر رویه آن انجامید.»

در انتهای کتاب جمع‌بندی مطالب با عنوان سخن پایانی به بهترین نحو انجام شده که بخشی از آن به این صورت است:«گرچه جنبش مشروطه‌خواهی در ایران به ویژه انقلاب مشروطه دستاوردهایی داشته است که قابل‌مقایسه با وضعیت قبل از آن نیست اما این جنبش با ناکامی خویش، به تضادهای اساسی در جامعه ایران،در رابطه با نحوه رویارویی با مدرنیته و جبران عقب‌ماندگی منجر شد که عمدتاً ناشی از درک متفاوت مشروطه‌خواهان از آرمان‌های انقلاب و تجدد بوده است؛درکی که تا به امروز به یکی از چالش‌های اساسی پیش روی توسعه‌یافتگی کشور تبدیل شده است.»

بررسی ماهیت مشروطه‌خواهی در ایران بدون تحلیل ماهیت ساختارهای سیاسی،فکری،اجتماعی و اقتصادی عصر قدیم یا سنت و ماهیت «مدرنیته» غیرممکن است.با قائل‌شدن به مدرنیته تعارض ماهوی وجود دارد،می‌بایست مدرنیته را مفهومی بزرگ چندوجهی دانست که با دو چهره متعارض و

به هم پیوسته،سبب رویارویی‌های بزرگ حتی در جوامع غربی گشته است.در حالی‌که چهره نخست مدرنیته بر بنیان‌های دموکراسی، آزادی،تساهل،نسبی‌گرایی،فردگرایی و کثرت‌گرایی قرار دارد،چهره دوم آن بر پیشرفت،برابری،عدالت،نظم، بوروکراسی،رفاه قانون،امنیت،جمع‌گرایی،تکنولوژی،وحدت، ناسیونالیسم و دولت‌محوری تاکید می‌کند.در مشروطه‌خواهی ایرانیان نیز برداشت‌های متفاوتی از مدرنیته با توجه به دو وجه یادشده صورت پذیرفت که آشکارکننده ماهیت آن است.این جریان در دوره‌های مختلف و در چهار گفتمان اصلاحات،ترقی،توسعه و انقلابی به منظور توسعه‌یافتگی و رفع عقب‌ماندگی پیگیری شد که همگی ناکام ماندند.در ماهیت مشروطه‌خواهی در ایران،در هر یک از گفتمان‌های فوق و علل ناکامی آنها مسائلی است که بهره گیری از دو روش هرمنوتیکی و گفتمانی در این اثر بررسی شده است.

نیلوفر یعقوبیان