سازهای بومی سراسر جهان

درباره موسیقی فیلم «آپوکالیپتو»

«آپوکالیپتو» (که در ایران آن را با نام «آخر زمان» نیز می شناسند) یکی از آثار جنجالی سینمایی سال ۲۰۰۶ بود که علاوه بر وجوه دیگر، به خاطر بافت صوتی غنی فیلم مورد توجه قرار گرفت و در رشته تدوین صوتی (شان مک کورمک و کامی عسگر) و میکس صدا (کوین اوکانل، گرگ راسل و فرناندو کامارا) نامزد دریافت جایزه اسکار شد. این فیلم به کارگردانی مل گیبسون براساس فیلمنامه یی از فرهاد صفی نیا و مل گیبسون، داستان تلاش یک سرخپوست برای نجات خود و خانواده اش در شرایط سخت دوران فروپاشی امپراتوری مایا در امریکای مرکزی است. ایجاد یک بافت موسیقی متناسب با فضای بومی و قابل ترکیب با دیالوگ هایی که به زبانی ناآشنا برای اکثر تماشاگران ادا می شد و هماهنگ با اصوات محیط وحشی قابل مشاهده در تصاویر فیلم، چالشی بود که آهنگساز، جیمز هورنر، پیش رو داشت.

این مقاله که در سایت اینترنتی Scorereviews.com منتشر شده، نگاهی دارد به موسیقی جیمز هورنر برای این فیلم.

برای من که یک سوئدی هستم، این نکته خیلی جالب است که می بینم امریکایی ها چقدر با زیرنویس فیلم مشکل دارند. «این فیلم به زبان انگلیسی نیست و زیرنویس دارد؟، مطمئنم کسی نمی رود آن را ببیند.» چنین جمله یی را دو سال پیش هم در مورد فیلم قبلی مل گیبسون، «مصائب مسیح» می توانستید بشنوید. شنیدنش بامزه است، مخصوصاً برای من و شما که در کشورمان انگلیسی زبان رسمی نیست و دیدن فیلم های با زیرنویس کم وبیش به صورت یک عادت درآمده است. (البته این هم ممکن است که فیلم را با دوبله به کلی نابود کنند.) جمله های قبلی را به خاطر این گفتم که تازه ترین فیلم مل گیبسون، «آپوکالیپتو» کاملاً به زبان باستانی مایاها فیلمبرداری شده است و تصمیم کارگردان بار دیگر جنجال به پا کرده است.

از نظر من البته تصمیم گیبسون به اندازه موسیقی جیمز هورنر جنجال برانگیز نیست؛ جنجال برانگیز، حداقل در حد و اندازه جیمز هورنر. هورنر آهنگسازی است که معمولاً به شیوه ملودیک و کاملاً قابل پیش بینی ارکسترال موسیقی فیلم می نویسد. اما این آهنگساز در مورد «آپوکالیپتو» تصمیم گرفته ارکستر نسبتاً مدرن خود را به کلی دور بریزد و به جای آن روی مجموعه یی از سازهای بومی از سراسر جهان متمرکز شود. تونی هینیگان که در طول سال ها، سازهای بسیاری را برای هورنر نواخته، مسوولیت گردآوری این مجموعه سازهای ناآشنا و غیرمعمول را برعهده گرفته و حاصل کار نشان می دهد کارش را خوب انجام داده است. موسیقی متن که بیشتر آن بداهه نوازی است در طول یک هفته در پاییز سال گذشته در یک استودیوی خیابان ابی لندن ضبط شده است. ضبط این موسیقی مساله و حاشیه زیاد داشت و تونی هینیگان بعد از اینکه استودیو متوجه شد او خاطراتش را به صورت ویدئویی ضبط کرده و روی وب سایت خودش گذاشته، مجبور شد فیلم های ضبط شده را از وب سایت بردارد.

به هر حال، حاصل کار در نهایت موسیقی خوبی شد. موسیقی «آپوکالیپتو» بسیار تاثیرگذار و بسیار تهاجمی از کار درآمده، به شدت به بافت و ریتم وابسته است و شنونده را افسون می کند. هیچ تم عمده یی در آن وجود ندارد که شما را در حال خاصی فرو ببرد یا تارهای قلب تان را به ارتعاش درآورد و اینکه بیشتر بر صداهای محیطی و فضا تاکید دارد تا هارمونی و ملودی، مشکلات خاصی را به وجود می آورد. این موسیقی روی فیلم هر چقدر هم تاثیرگذار باشد، اگر بخواهید بنشینید و فقط به آن گوش بسپارید واقعاً دلسردکننده خواهد بود.

هورنر علاوه بر سازهای تکنواز فراوان و استفاده از سینتی سایزر، از آوا هم استفاده کرده است. صدای نصرت فاتح علیخان که در «چهار پر» نیز با هورنر همکاری کرده، دو بار در این فیلم شنیده می شود. من هیچ وقت از علاقه مندان به موسیقی «چهار پر» نبوده ام که صدای فاتح علیخان در آن حرف اول را می زد و به همین خاطر تعجبی ندارد اگر بگویم وقتی صدای او را در «آپوکالیپتو» می شنیدم اوقات چندان خوشی نداشتم. البته شاید صدای او خیلی تاثیرگذار باشد اما گاهی اوقات هم اعصاب را حسابی خراش می دهد. در موسیقی متن این فیلم، از آواهای تری ادواردز هم استفاده شده، از آواز حلقی تا نجوا و این یکی انصافاً خیلی خوب است.

آلبوم موسیقی فیلم «آپوکالیپتو» با صدای آواز پرندگان شروع می شود و به پایان می رسد.

هورنر در آلبوم موسیقی متن «دنیای نو» نیز همین کار را کرده است. در واقع، اولین قطعه که «از جنگل...» نام دارد، از موتیف های پایین رونده سازهای زهی به همان صورت استفاده کرده که در «دنیای نو» هم می توان شنید.

گاهی اوقات در موسیقی متن از سازهای زهی و سازهای بادی برنجی هم استفاده شده ولی معلوم است که از سمپل های سینتی سایزر استفاده کرده است. کسی که این را می شنود شاید تعجب کند که چرا هورنر از سازهای واقعی استفاده نکرده است. البته پاسخ این سوال ساده است و مسلماً به پول مربوط می شود. گرد آوردن یک ارکستر برای ضبط فقط یکی دو دقیقه موسیقی، کار بسیار پرهزینه یی است.

موسیقی متن «آپوکالیپتو» تاثیرگذار و نوآورانه است و روش غیرمعمول هورنر واقعاً جای تحسین دارد اما بعید است از شنیدن آلبوم موسیقی متن آن خیلی لذت ببرید. بدون تصویر، تقریباً یک ساعت موسیقی زمینه می شنوید که در بعضی از لحظه ها ممکن است توجه شما را جلب کند اما در میان این لحظه ها به سختی ممکن است بتوانید تشخیص بدهید که چه می شنوید و بعد هم به سختی ممکن است آن را به یاد بیاورید.

آندریاس لیندال / ترجمه؛ ساسان گلفر