محل تلاقی روان شناسی و هنر

گفت وگو با بهناز بهدادفر در مورد تئاتردرمانی

تئاتردرمانی یا سایکو‌درام اصطلاحی تقریبا جدید است که به تازگی وارد ادبیات روان‌شناسی ایران شده است و اکثریت جامعه از اثرات این نوع روان‌درمانی و ماهیت آن بی‌خبر هستند. مسلما هر بار که نام تئاتردرمانی را می‌شنویم شاید بی‌آنکه معنای دقیق آن را بدانیم تلفیقی از امکانات مشترک هنر تئاتر و علوم روان‌شناسی برای ما تداعی شود. اما در روان‌شناسی، تئاتردرمانی را این‌گونه تعبیر کرده‌اند که عبارت است از یک روش گروه‌درمانی که خصوصیات برجسته شخصیت، ارتباطات بین فردی، تعارضات، کشمکش‌های روانی و اختلالات افراد توسط روش‌های مخصوص نمایش مورد مشاهده و بررسی قرار می‌گیرد. در مورد تاریخچه و کاربرد تئاتردرمانی با دکتر بهناز بهدادفر، سایکودراماتیست، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در زیر می‌خوانید.‌‌‌

‌می‌توانید تاریخچه کوتاهی از تئاتردرمانی در جهان و ایران ارائه دهید؟

تئاتر یکی از هنرهای نمایشی است که انسان را بیش از سایر هنرها به خود مجذوب کرده است. ارسطو اولین شخصی بود که جذابیت این هنر نمایشی را مورد تحلیل و بررسی قرار داد و گفت: «زمانی که آدمیان گرد هم می‌آیند تا نمایشی را تماشا کنند، ناخواسته با قهرمانان نمایش پیوند می‌یابند و همان‌طور که بازیگران در صحنه نمایش با ناملایمات سرنوشت به پیکار می‌پردازند، تماشاگران نیز در پیکاری درونی درگیر می‌شوند که از خلال این فرآیند مفهوم همسان‌سازی یا هم‌ذات‌پنداری شکل می‌گیرد و نتیجه آن پالایش و صیقل یافتن روح تماشاگران است. پس باید گفت که تئاتر خصلتی درمانگر و تسکین‌دهنده دارد.» مفهوم پالایش که نخستین بار توسط ارسطو به‌کار بسته شد و تکامل یافت در روان‌درمانگری امروز به موضوعی بنیادین بدل شده است. سرانجام دکتر لوی مورنو (اهل رومانی) اساس نظریه تئاتردرمانی یا سایکو‌درام را در سال ۱۹۲۱ در وین پایه‌گذاری کرد. وی جزو دسته از افرادی بود که روش تحلیل فروید را قبول نداشت و معتقد بود که خلاقیت و عمل در تئاتر خودانگیخته است و باعث درمان اختلالات می‌شود. مورنو بعدها به آمریکا مهاجرت و سایکو درام را در کلینیکی مشهور در نیویورک پایه‌گذاری کرد که تا به امروز آموزش تئاتردرمانی در این کلینیک ادامه دارد. اما متاسفانه تئاتردرمانی در ایران هنوز جا نیفتاده است چراکه سایکو‌درام یکی از روان‌درمانی‌های جدید است که وارد روان‌شناسی شده، به همین دلیل تعداد سایکودراماتیست‌ها در جامعه ما بسیار اندک هستند. از این رو جامعه ایران با این شیوه روان‌درمانی آشنایی چندانی ندارد.

‌از دید شما به‌عنوان یک سایکودراماتیست، تئاتردرمانی چیست؟

محل تلاقی روان‌شناسی و هنر؛ شاید بهتر آن است که بگوییم تلاقی روان‌شناسی و تئاتر است. سایکودرمانی از جمله روان‌درمانی‌های بسیار موثری است که نتایج ثمربخش آن در پیشگیری و درمان مسایل روانی و اجتماعی به اثبات رسیده است. تئاتردرمانی، نمایشنامه‌ای است که سناریو را خود مراجعه‌کننده با کمک بقیه مراجعان که در گروه نقش تماشاگر را دارند در صحنه بازی می‌کند.

آیا ‌تئاتردرمانی نسبت به سایر روان‌درمانی‌ها و گروه‌درمانی‌های دیگر امتیازی دارد؟

تئاتردرمانی، حافظه هیجانی و احساسی افراد را که در نیمکره راست مغز واقع شده در صحنه به همراه نیمکره چپ که واقعیت‌های روزمره و منطقی است، وارد بازی می‌کند. در واقع سایکو‌درام محل تلاقی نیمکره راست و نیمکره چپ مغز است که این مساله یعنی بازی دادن نیمکره راست مغز باعث شده که این نوع شیوه روان‌درمانی نسبت به سایر روان‌درمانی‌ها برتری داشته باشد.

‌سایکو درام در چه زمینه از درمان اختلالات کاربرد دارد؟

متاسفانه تحول روان‌شناختی همه افراد بدون عیب و نقص تحقق نمی‌یابد. بسیاری از افراد هرگز فرصت پرداختن به بخش‌هایی از تحول عاطفی، شناختی و اجتماعی خود را به دست نمی‌آورند. صحنه تئاتردرمانی فرصت مجددی در اختیار این افراد قرار می‌دهد تا این جنبه فراموش‌شده خود را کشف کنند. باید اشاره کرد که سایکودراما در درمان همه نوع اختلالات کاربرد داشته و محدودیتی در این زمینه ندارد. البته موثرترین کاربرد آن برای مشکلات روابط بین فردی است چراکه در صحنه ما رابطه «من» و «تو» را به عمل می‌آوریم، علاوه بر این در درمان اختلالات شخصیتی و هیجانی نیز کاربرد دارد چراکه تئاتردرمانی از همه فنون و تئوری‌های روان‌شناسی کمک می‌گیرد. تئاتردرمانی همچنین برای افرادی که دچار اختلالات پس از سانحه یا اختلالات پس از استرس شده‌اند از جمله برای جانبازان و کسانی که در جنگ صدمات روحی دیده‌اند بسیار مفید و نتیجه‌بخش است. بارها شده که در روان‌درمانی‌های فردی، من به‌عنوان یک درمانگر به بن‌بست رسیده‌ام اما زمانی که مراجعه‌کننده را وارد تئاتردرمانی کرده‌ام کاملا جواب گرفته‌ام و علت آن هم این است که سایکو‌درام از موثرترین درمان‌هاست چراکه فرد را درگیر اجرا می‌کند.

‌ تئاتردرمانی بیشتر به روان‌شناسی نزدیک است یا روانپزشکی؟

از آنجا که تئاتردرمانی جزو روان‌درمانی‌هاست زیرمجموعه روان‌شناسی محسوب می‌شود. البته ناگفته نماند ما مراجعانی داریم که تحت نظر روانپزشک و دارودرمانی هستند اما بنا به دستور روانپزشک‌شان به تئاتردرمانی روی آورده‌اند. معمولا نمی‌توان بین روان‌شناسی و روانپزشکی در این زمینه تمایز قایل شد. از دید من یک جور تعصب است که بگوییم فقط این یا فقط آن.

۶۱۶۶۳; ‌گروه‌های تئاتردرمانی از چه اجزا و ارکانی تشکیل شده است؟

اجزای گروه تئاتردرمانی شامل ۱-مراجعه‌کننده (بازیگر) ۲-کارگردان (درمانگر) ۳-صحنه ۴-تماشاگران که با بازیگر همانند‌سازی می‌کنند، هستند که در واقع در یک مرحله آنها جزو حضار و تماشاگران هستند و در مرحله دیگر بازیگر. آنچه در تئاتردرمانی مهم است، خودانگیختگی و خلاقیت است که مراجعه‌کننده در خود صحنه فرصت پرداختن به بخش‌هایی از تحول عاطفی و شناختی پیدا می‌کند و صحنه نمایش فرصت مجددی در اختیار فرد قرار می‌دهد تا جنبه‌هایی از وجود خود را که کشف نکرده یا فراموشش کرده، پیدا کند. تئاتردرمانی همچنین دارای سطوح سه‌گانه صحنه است که عبارتند از: سطح اولیه که شامل مرحله آمادگی در جلسات اول است که به مسایل و خاطرات کم‌اهمیت و رویدادهایی که در زمان حال است، می‌پردازد. سطح دوم، خاطرات مهم، مشکلات و تعارض‌هایی که نزدیک به گذشته فرد است مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد و سطح آخر که به‌عنوان درونی‌ترین سطح مربوط به بحران‌ها و ضربه‌هایی است که مربوط به گذشته‌های دور است.

‌تئاتردرمانی در چند جلسه محدود می‌شود؟

تعداد جلسات سایکودرام محدودیتی ندارد. ممکن است از یک کارگاه یک روزه باشد تا... . تجربه شخصی من نشان داده که حداقل باید فرد برای درمان در چهار جلسه از تئاتردرمانی شرکت کند.

‌مراجعه‌کننده چه زمانی این نیاز را در خود می‌بیند که برای درمان از گروه‌های تئاتردرمانی کمک بگیرد؟

در کل مشاور یا روانپزشک فرد باید این نیاز را تشخیص بدهد که بیمارش به تئاتردرمانی احتیاج دارد یا اینکه ما مراجعانی داشته‌ایم که قبل از رفتن پیش روان‌شناس یا روانپزشک مستقیم سراغ تئاتردرمانی آمده‌اند که باید درمانگر در یکی، دو جلسه، شرح حال وی را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و ببیند که نیاز به سایکو درام دارد یا خیر.

فرزانه نیکروح‌متین