چرا «زاینده» رود؟

اطلاق نام زاینده‌رود به این رودخانه به این خاطر است که به علت سختی زمین در بستر و حوالی بستر رودخانه (از جنس شیست)، آب‌های آبیاری‌شده دوباره بعد از نفوذ در زیرخاک اراضی، کم و …

اطلاق نام زاینده‌رود به این رودخانه به این خاطر است که به علت سختی زمین در بستر و حوالی بستر رودخانه (از جنس شیست)، آب‌های آبیاری‌شده دوباره بعد از نفوذ در زیرخاک اراضی، کم و بیش به زاینده‌رود باز می‌گردد. به عبارتی می‌توان گفت که بستر زاینده‌رود زهکشی اراضی و مناطق اطراف آن است.

از این رو در هیچ موقع سال هرچند که تمامی آب رودخانه را به آبیاری اراضی بالادست اختصاص دهند، در پایین دست آن خشکی کامل در بستر رود ایجاد نمی‌شود. «صورهٔ‌الارض» ابن‌حوقل (۱۳۴۵) کهن‌ترین منبعی ا‌ست که در آن از این رودخانه با نام «زاینده‌رود» یاد شده است. او می‌نویسد: «…به فاصله یک تیر پرتاب، از آن رودخانه زاینده‌رود جاری است». اما از گذشته‌های دور تاکنون زاینده‌‌رود به نام‌های مختلفی نامیده شده که از مهم‌ترین آنها می‌توان به زندک‌رود، زندرود، زرن‌رود، زرین‌رود، زنده‌رود، زاینده‌رود و رودخانه اصفهان اشاره داشت. ابن حوقل علاوه بر «زاینده‌رود»، «زرن‌رود» را هم برای این رودخانه به کار برده است.

او می‌گوید: «که رود اصفهان است و در همه این شهر جریان دارد». «در نزدیکی آن بر ساحل زرن‌رود، آسیاب‌هایی است. این رود آبی گوارا دارد و خاک‌هایی که بدان مشرف است، زیبایی خاصی بدان بخشیده است.»مقدسی که در سده چهارم می‌زیسته است در «احسن التقاسیم فی معرفت الاقالیم» (۱۳۶۱)، از زاینده‌رود چنین یاد کرده است: «زَندرود از کوه‌های اصفهان سرازیر و به یهودیه درآید و خوره را سیراب کند.»

در کتاب «حدودالعالم من المشرق الی مغرب» (۱۳۶۲)، از نویسنده‌ای گمنام که مربوط به قرن چهارم است چنین آمده است: «سپاهان شهری عظیم است و آن دو شهرست یکی را جهودان خوانند و یکی را شهرستان و در هر دو منبر نهاده‌اند و میان ایشان نه (نیم) فرسنگست و شهری خرم است و بسیار نعمت … اندر جبال او را رودیست کی آنرا زرن‌رود خوانند کی اندر کشت و برز او به کار است.»ابن خردادبه در کتاب نامور خود «المسالک الممالک» (۱۳۷۰)، از زاینده رود به «زرن‌رود» اشاره داشته است و آن‌جا که از سرچشمه رودها صحبت می‌کند از این رود چنین نام می‌برد: «سرچشمه‌ زرین‌رود، دره‌ اصفهان است». ابن رُسته جغرافیدان اوایل سده چهارم از زاینده‌رود به عنوان «زرین‌رود» یاد می‌کند: «سرچشمه زرین‌رود اصفهان از کوه‌های اصفهان است که در جانب ناحیت اهواز است.

این رود تمام جلگه اطراف شهر اصفهان را سیراب می‌کند». زنده‌رود از نام‌های متداول رودخانه زاینده‌رود بوده است، از جمله یاقوت حموی می‌نویسد: «مدینه اصفهان یا جی که شهرستان معروف است و آن بر کنار زنده‌رود است…» که هنوز هم در متون به‌ویژه ادبیات کنونی کاربرد دارد. رودخانه زاینده‌رود به مناسبت اینکه از شهر بزرگ و تاریخی اصفهان می‌گذرد، به نام «رودخانه اصفهان» هم مشهور است و در امروز بسیاری از مردم، این رودخانه را به نام رودخانه اصفهان می‌نامند؛ چنانکه برخی از رودخانه‌ها به نام شهر یا منطقه معتبری که از آنجا می‌گذرد، نام‌گذاری شده‌اند. مانند هریرود که از شهر هرات می‌‌گذرد و نام خود را از این شهر گرفته است، یا رودخانه کابل که از شهر کابل عبور می‌کند.