عدالت اسلامی؛ عدالتی مبتنی بر فطرت

«عدالت را باید به گونه‌ای تعریف و تفسیر کرد که با «فطرت» که مبنای همه احکام اسلامی است، سازگار باشد.» این گزاره مبنای قضاوت در باب عدالت در منظومه فکری علامه طباطبایی(ره) است.
این …

«عدالت را باید به گونه‌ای تعریف و تفسیر کرد که با «فطرت» که مبنای همه احکام اسلامی است، سازگار باشد.» این گزاره مبنای قضاوت در باب عدالت در منظومه فکری علامه طباطبایی(ره) است.

این فیلسوف فقیه در تفسیرالمیزان عدالت را چنین معنا می‌کند: عدالت در لغت به معنای اعتدال و حد وسط بین عالی و دانی و میانه بین دو طرف افراط و تفریط است. عدالت، اقامه مساوات میان امور است. یعنی به هر امری آنچه سزاوار است، بدهی تا همه امور مساوی شود و هر یک‏ در جای واقعی خود که مستحق آن است، قرار گیرد.

۱. عدالت در اعتقاد این است که به آنچه حق است، ایمان آوری.

۲. عدالت در عمل فردی، آن است که کاری کنی که سعادتت در آن باشد و کاری که مایه شقاوت است، به خاطر پیروی هوای نفس انجام ندهی.

۳. عدالت در مردم و بین مردم این است که هر کسی را در جای خود که به حکم عقل و یا شرع و یا عرف مستحق آن است، قرار دهی؛ نیکوکار را به خاطر احسانش احسان کنی و بدکار را به‌خاطر بدی‌اش عقاب نمایی و حق مظلوم را از ظالم بستانی و در اجرای قانون تبعیض قائل نشوی.

برخی در تفسیر علامه طباطبایی از عدالت این شبهه را ایجاد می‌کنند که اولاً امکان ندارد همه افراد جامعه از امکانات مساوی برخوردار باشند و ثانیاً، بر فرض محال که چنین امری تحقق یابد، لازمه چنین عدالتی، ظلم و ناعدالتی است چرا که همه افراد جامعه دارای تحصیلات، استعداد، توانمندی‌ها، وظایف و شغل یکسان نیستند.

علامه طباطبایی در پاسخ به این شبهه می‌گوید: مقتضای این تساوی در حقوق که عدل اجتماعی به آن حکم می‏کند، این نیست که تمامی مقام‌های اجتماعی متعلق به تمامی افراد جامعه شود. بلکه آنچه عدالت اجتماعی اقتضا دارد و معنای تساوی را تفسیر می‏کند، این است که در اجتماع، هر صاحب حقی به حق خود برسد و هر کس به قدر وسعش پیش برود، نه بیش از آن. پس تساوی بین افراد و بین طبقات، تنها برای همین است که هر صاحب حقی، به حق خاص خود برسد، بدون این که حقی مزاحم حق دیگری شود و یا به انگیزه دشمنی و یا تحکم و زورگویی یا هر انگیزه دیگر به کلی مهمل و نامعلوم گذاشته شود و یا صریحاً باطل شود.

در حقیقت علامه طباطبایی معتقد است که همه افراد اجتماع در این امر مساوی‌اند که باید به حقوق واقعی خود برسند و هیچ حقی از آنها ضایع نگردد اگر چه در این بین، حقوق افراد مختلف و متفاوت است.

با این بیان روشن می‌شود که عدالت اجتماعی در نگاه علامه، عبارت است از این که حق هر صاحب حقی به او داده شود و هر کس به حق خودش که لایق و شایسته آن است برسد، نه ظلمی به او شود و نه او به کسی ظلم کند.

علامه با چنین تبیینی از مفهوم عدالت، بین دو تعریف معروف از عدالت ـ وضع کل شیء فی موضعه (هر چیزی را به جای خود نهادن) و اعطاء کل ذی حقٍ حقَه (حق هر صاحب حقی به او داده شود) ـ تجمیع کرده است.

وی معتقد است که این نوع تفسیر از عدالت همیشه مساوی و ملازم حُسن خواهد بود و در نتیجه همواره مورد پسند طبع انسان‌ها است.

در این تفسیر «ظلم»، مفهوم مقابل عدالت است به معنای پایمال کردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق دیگران.