شیوه های اثرپذیری ادب فارسی از قرآن مجید

پیشینه بهره گیری و اثرپذیری سخن وران پارسی از قرآن به آغاز پیدایی و پاگیری شعر فارسی در سده سوم هجری می رسد

عشق و ارادت خالصانه به قرآن کریم و اوج بلاغت و هنر این کتاب آسمانی و توجه ویژه سخن شناسان و ادب ورزان و ذوق مندان به آیات نورانی این کتاب و معارف و معانی و مبانی و احکام دلپذیر آن در کنار اعجاز بزرگ معنوی که خود آشکارا همگان را به تحدی فرا می خواند، زمینه و بستری مناسب گردید تا پژوهشگران و شاعران مسلمان برای بازنمایی زیبایی های هنری و جلوه های اعجاز آن و بازگشایی بطون تو در توی آن و شرح و بسط معارف و مبانی فشرده این کتاب عزیز کوشش ها و تلاش های زیادی را در پا گرفتن بسیاری از دانش ها اعم از لغت، صرف، نحو، بلاغت و بیان، تفسیر، تاویل، کلام و ... آغاز نمایند و تألیف و تصنیف های فراوانی را به رشته تحریر درآورند.

پیشینه بهره گیری و اثرپذیری سخن وران پارسی از قرآن به آغاز پیدایی و پاگیری شعر فارسی در سده سوم هجری می رسد، به گونه ای که بهره گیری از قرآن در شعر و سروده، افزون بر این که نشانه دانشمندی و علم اندوزی و روشن فکری بوده، به دلیل قداست و حرمت مذهبی و معنوی به سروده های شاعران نیز گونه ای حرمت و قداست می بخشید و سخن آن ها را برای مردمی که به قرآن به دیده حرمت می نگریستند ارجمندتر و پذیرفتنی تر می ساخت و از این رو شاعران پارسی گوی به قصد تبرک و تیمن و حرمت و استناد و استشهاد و گاه به قصد نشان دادن علم و فضل خویش سروده های خود را با گوهر نورانی آیات قرآنی آذین می بستند، به گونه ای که نشانه هایی از اثرپذیری های قرآنی را در کهن ترین سروده های فارسی می توان یافت.

در این مقاله به شیوه های اثرپذیری شاعران از قرآن اشاره می گردد.

۱) اثرپذیری واژگانی؛ در این شیوه شاعر در بکارگیری پاره ای واژه ها و ترکیب ها وامدار قرآن است. یعنی واژه ها و ترکیب ها را در شعر خود می آورد که ریشه قرآنی دارند و مستقیم یا غیرمستقیم به وسیله خود شاعر، و یا دیگران به زبان پارسی راه یافتند و اگر قرآن نبود زبان و ادب پارسی نیز از آن واژه ها و ترکیب ها به طور کلی و یا با معنی ویژه اسلامی آنها بی بهره بود.

اثرپذیری واژگانی به شیوه وام گیری، ترجمه و برآیندسازی بخش پذیر است.

الف) وام گیری در این شیوه واژه یا ترکیب قرآنی به همان ساختار عربی خود و بدون هیچ دگرگونی و یا اندک دگرگونی لفظی یا معنایی بی آنکه ساختار عربی آن آسیبی ببیند به زبان و ادب پارسی راه می یابد:

نه من از پرده تقوا به در افتادم و بس

پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت

حافظ

که واژه تقوا واژه ای قرآنی است که برگرفته از آیه «و تزودوا فان خیر الزاد تقوی» «سوره بقره آیه ۱۹۷» است.

ب) ترجمه

در این شیوه شاعر از بازگردان فارسی، واژه یا ترکیبی قرآنی بهره می گیرد مثل واژه شب قدر:

آن شب قدر که گویند اهل خلوت امشب است

یارب این تأثیر دولت در کدامین کوکب است

«حافظ»

که بازگردان فارسی «لیله القدر» است.

ج) برآیندسازی:

در این شیوه واژه یا ترکیبی بی آن که خود به صورت واژه یا ترکیب در قرآن آمده باشد بر پایه مضمون آیه و یا داستانی قرآنی ساخته می شود. واژه هایی از قبیل «دم عیسی»، «پیراهن یوسف»، «کلبه احزان»، «طوفان نوح»، «نامه اعمال»، «جهاد اکبر»، «جهاد اصغر»، و ... «اصحاب یمین و شمال» از این مصداق اند.

۲) اثر پذیری گزاره ای: که به دو گونه اقتباس و حل است.

الف: اقتباس: در این شیوه گوینده گزاره، یعنی عبارتی قرآنی را با همان ساختار عربی بی هیچ گونه تغییر و دگرگونی یا با اندک تغییری که در وزن و قافیه ایجاد می گردد در سخن خود جای می دهد:

بسم الله الرحمن الرحیم

هست کلید گنج حکیم

(نظامی)

مست عشقیم عیب ما مکنید

فاتقوا الله یا اولی الالباب

(خواجو کرمانی)

ب) حل: گاهی تنگنای قافیه و وزن و همچنین اشتیاق به اقتباس، گوینده را وا می دارد تا برای آذین بندی سخن خویش به آیه بیش از پیش آنها را دست کاری و دگرگون کند و چه بسا ساختار اصلی آن ها را هم از هم بپاشد. این تغییر و تحول در بافت آیات که حل یا تحلیل نامیده می شود بیشتر در اشعار مولانا یافت می شود:

وین نفس جان های ما را همچنان

اندک اندک درد از جنس جهان

تاالیه یصعد اطیاب الکلم

صاعداً منا الی حیث علم

«مولانا»

که مصراع سوم دگرگون شده آیه شریفه «الیه یصعد الکلم الطیب» (فاطر ۰۱) «سخن پاکیزه به سوی خدا می رود» است.

۳) اثرپذیری گزارشی

در این شیوه، گوینده مضمون آیه را به دو شیوه ترجمه یا تفسیر به فارسی گزارش می دهد و گاه به شیوه نقل قول و با ذکر نام گوینده و گاه بی آن و از زبان خود که به گونه های زیر قابل تقسیم است.

الف) ترجمه: ترجمه آیه به فارسی به صورت تحت اللفظ یا به صورت آزاد مانند بیت:

یوم دین زلزلت زلزالها

این زمین باشد گواه حال ها

«مثنوی مولانا»

که ترجمه «یوم تحدث اخبارها» (زلزال ۹) «زمین رازها و اخبار خود را باز می گوید» است.

ب) تفسیر: در این شیوه سخن ور آیه را یا مایه و مضمون آن ها را باز می گشاید و یا شرح و بسط در سخن خویش می آورد. مانند ابیات:

سه طاعت واجب آمد بر خردمند

که آن هر سه به هم دادند پیوند

از ایشان است دل را شادکامی

وز ایشان است جان را نیک نامی

دل از فرمان این هر سه مگردان

اگر خواهی که یابی هر دو کیهان

یکی فرمان دادار جهان است

که جان راز و نجات جاودان است

دوم فرمان پیغمبر محمد(ص)

که آن را کافر بی دین کند رد

سیم فرمان سلطان جهان دار

به ملک اندر بهای دین رادار

شرح واره ای از آیه شریفه «یا ایهاالذین آمنوا اطیعواالله و اطیعواالرسول و اولی الامرمنکم» (نساء ۹۵) «ای اهل ایمان، پیروی کنید خدای را و پیروی کنید پیامبر(ص) را و کارداران خود را» است.

۴) اثرپذیری الهامی- بنیادی

در این شیوه، گوینده مایه و پایه سخن خویش را از آیه ای الهام می گیرد و سروده خویش را بر آن نکته الهام گرفته بنیان می نهد و سخنی نو می پردازد که آشنایان، آن را با آیه ای در ارتباط می بینند، پیوندی که گاه تا آن جا نزدیک و آشکار که سخن را ترجمه ای خیلی آزاد از آیه فرا می نماید و گاه آن چنان دور و پنهان که پذیرش اثرپذیری را دشوار می سازد: مثلا بیت:

سود و زیان و مایه چو خواهد شدن زدست

از بهر این معامله غمگین مباش و شاد

«حافظ»

بنیاد گرفته ای از آیه: «لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بنا اتیکم» (حدید ۲۲) «تا بر آن چه از دست شما رفته اندوه مخورید و بر آنچه به دست شما رسیده، شادی نکنید» است .

۵) اثرپذیری تلمیحی

در این شیوه گوینده سخن خویش را مانند اثرپذیری الهامی- بنیادی- بر پایه نکته ای قرآنی بنا می نهد، اما به عمد آن را با نشانه و اشاره ای همراه می سازد و این گونه خواننده اهل دل و آشنا را به آن چه بدان نظر داشته، راه می نماید و چه بسا خواننده ناآشنا را به کند و کاو و تحقیق وامی دارد مثلا بیت:

بی حس و بی گوش و بی فکرت شوید

تا خطاب ارجعی را بشنوید

(مثنوی مولانا)

تلمیحی به آیه «یا ایتهاالنفس المطئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه» (فجر ۷۲ و ۸۲). «ای نفس آرام یافته، خرسند و خداپسند به سوی خدا بازگرد» است.

۶) اثرپذیری تصویری

در این شیوه شاعر تصویر شعر خویش را از قرآن به وام می گیرد و مراد از تصویر نقش آفرینی ها سیماسازی ها، نگاره پردازی ها و چهره بخشی های شاعرانه ای است که سخنور با خامه خیال و بر صفحه سخن می نگارد و می پردازد و حاصل آن همان است که در زبان ادب تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، تشخیص و به طور کلی صور خیال خوانده می شود. بنابراین در اثرپذیری تصویری شاعر تشبیه، استعاره یا مجازی را که در آیه آمده مستقیم یا غیرمستقیم در همان حال و هوا یا در حال و هوایی دیگر بازمی سراید و یا سخن خویش را بر محور و مدار آن تصویر، چرخ می دهد و پی می ریزد مثلا بیت:

بیامد تهمتن بگسترد پر

به خواهش بر شاه خورشیدفر

(شاهنامه)

تصویر «پرگستردن» که کنایه ای از تواضع و فروتنی زیاد است برگرفته از آیه شریفه «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمه » -اسراء، ۴۲. (از روی مهربانی بال فروتنی بر پدر و مادر فروگشای) است.

۷) اثرپذیری شیوه ای

در این گونه اثرپذیری سخنور یکی از شیوه های بیانی- بلاغی قرآن را برمی گیرد و سخن خود را بدان شیوه ارائه می نماید. مقصود هرگونه شگردی این است که سخن را از سطح زبان به سطح ادب و هنر فرامی برد و بر اثربخشی و گیرایی آن می افزاید؛ شیوه ها و شگردهایی که فنون بلاغت و نقد ادبی بررسی و بازنمایی آن ها را بر دوش دادند.

می دانیم که یکی از شیوه های بیانی قرآن، این است که پاره ای از واژه ها و عبارات آن را می توان به چند گونه خواند بی آن که به درستی و شیوایی آن ها آسیبی برسد، چیزی که در زبان قرآن پژوهان فن قرائت و اختلاف قرائات نام گرفته و از دیرباز یکی از زمینه های گسترده قرآن پژوهی بوده است.این ویژگی در شعر فارسی نیز نمونه ها و نمودهایی دارد که غزل های حافظ مملو از این مورد است که خواجه شیراز شاید ایهام گونه گونه خوانی را از گونه گونه خوانی های قرآن آموخته و به شیوایی و زیبایی در سخن خویش باز می آورد مثلا:

چنین قفس نه سزای چو من خوش الحانی است

روم به گلشن رضوان که مرغ آن چمنم

که می توان بیت را با هر دو قرائت «سزا» و «سرا» خواند که هر دو زیبا و درست است که این نمونه و سایر غرفه ها را می توان با نمونه های قرآنی «مالک و ملک» «اخویکم و اخوی کم» سنجید.

علی خوشه چرخ آرانی