تشکیلات در تئاتر

اجرای یک نمایش, مستلزم وجود طرحی کارآمد است و کارآمدی طرح ها, انتخاب ساختمان تشکیلاتی است تشکیلات, یکی از شک برانگیزترین واژه های زمان حال ماست

اجرای یک نمایش، مستلزم وجود طرحی کارآمد است و کارآمدی طرح‌ها، انتخاب ساختمان تشکیلاتی است. تشکیلات، یکی از شک‌برانگیزترین واژه‌های زمان حال ماست. این مسئله‌ای است که ما باید به آن توجه داشته باشیم. واژه تصویری دارد از یک بی‌کفایتی به هم پیوسته: ‌یک بدنه مجازی تصمیمات اتخاذ‌شده، گرچه برگرفته از نامی منطقی است، نیاز به حس مشترک و انسانی را نیز آشکار می‌سازد.

ارگانیسم،‌ به وسیله یک ساختار بر اساس یک نقشه و تکمیل آن، تحقق می‌پذیرد. موفق‌ترین تشکیلات،‌ آن است که به دقت در حد و اندازه‌های مطلوب به هم پیوسته باشد. اندازه کمتر می‌تواند نقشی ویران‌کننده در برنامه‌ریزی نامناسب تهیه فعالیت‌ها داشته باشد. بیش از اندازه بودن می‌تواند نقشی در تولید بیش از حد شود. چنین شیوه‌ای،‌ دارای یک زبان است: هدر رفتن سرمایه و زمان.

● ساختمان تشکیلاتی

ساختن و تکمیل تصمیمات، برای یک ساختمان تشکیلاتی یک ضرورت است. در اینجا دو احتمال وجود دارد؛‌ یا باید نباشد یا اینکه قبلاً مجهز شده باشد. بدون شک هیچ وضعیتی ایده‌آل نیست. یک ارگانیسم تشکیلاتی دارای بعضی معایب است، البته این معایب ممکن است مجازی باشند.

از سویی دیگر، بنا نهادن یک تشکیلات بر پایه حذف کردن به مراتب ترس‌آورتر و حتی بدتر از نارسایی و کمبودهای ناشی از ترکیب این دو است. تشکیلات ناقصی که ما آن‌ها را می‌شناسیم در حد امکان، بهتر از، احتمالاً، تشکیلات کاملی است که ما هیچ‌گونه شناختی از آن نداریم. شناخت، عاملی است که ما می‌توانیم زندگی کردن با کاستی‌های بسیار را اگر تشخیص دهیم بیاموزیم.

▪ تئاتر سنتی قدیم انگلیس یا آمریکا، بر دو بخش پایه‌ریزی شده است:

مالکین تئاترها ساختمانشان را برای اجرا، به ما اجاره می‌دهند. این مسئله برگرفته از وضعیت «ما»‌ و «آن‌ها»‌ست که هر محصولی دارای دو جایگاه مردمی است؛ و در جایگاه عوامل: «مال ما» و «مال آن‌ها». به‌علاوه، دو بخش «مال ما» و «مال آن‌ها» به مفاهیمی متفاوت مورد استفاده قرار می‌گیرند.

این امر می‌تواند در فهم کسی که در حال تمرین نقش است، نقشی کاملاً مهم داشته باشد! چنین وضعیتی در یک شرکت تئاتری در لندن، برادوی یا تئاتر توریستی به آشکارترین شکل نمود دارد. تا آنجا که این امر در یک دهکده یا سالن مدرسه نیز رواج پیدا کرده است: هر‌کس که با سرپرست شریک شده باشد، یا واقعاً سرپرستی داشته باشد، می‌تواند علائم «ما» و «آن‌ها» را تشخیص دهد. وضعیت تئاترها، حتی می‌تواند در مالکیت نمایش‌دهنده نیز، نمود پیدا کند.

عوامل فنی، تمام جزئیات نمایش را می‌شناسند، چراکه آن‌ها طرح و نقشه و دیالوگ‌های پیشین را جهت حرکت روی صحنه دارا بوده‌اند و مدام آن را تکرار کرده‌اند. آن‌ها گردانندگان بالقوه‌کارند، ولی باید همیشه مشارکت داشته و در ارتباط دائم باشند. مردم مجذوب خواهند شد اگر که بدانند آن‌ها رهبری شده‌اند و با چه خط سیری حرکت می‌کنند. هر محصولی دارای یک هدف و نقشه است. از هر جهت این تنها راه دوری گزیدن از تحرکات پنهانی است. از قبیل زمزمه: «ای کاش آن‌ها عقلشان را به کار می‌انداختند»، «اینجا، ما دوباره می‌ریم. یا شاید این نقشه کارشکنانه است!».

● گروه‌ها

شیوهٔ‌ سنتی تقسیمات گروهی چنین است:‌ صحنه (یا آرایش صحنه)، لوازم صحنه، برق و آرشیو لباس. صمیمیتی فولکلوریک و حقیقی و قصه‌هایی ساختگی که خطوط حد‌فاصل آن به زیبایی ترسیم شده است. برق با ظرافت هرچه تمام‌تر به‌آسانی جانشین چراغ‌های گِردسوز قدیمی شد که صرفاً جنبه دکوری داشت و مسئولیت روشن کردن ابزار صحنه را به عهده گرفت ـ‌ گرچه بعدها دیده شد که به وسیله برق روشنایی منازل و خیابان‌ها تأمین گردید...

روشنی بین آرایش صحنه و لوازم صحنه نیز تاریک و روشن بود که بعدها با پیدایش سیستم‌های جدید نوری، موجب پیدایش طراحی نور و تکنیک‌های جدید ساختمان صحنه شد. لوازم دستی صحنه و مبلمان به‌راحتی، قابل دسته‌بندی هستند.

یک تئاتر بزرگ و پیچیده، نیازمند یک گروه بسیار کارآمد و متخصص است. برای مثال؛ اعضای گروه‌های صحنه و برق، بر اساس تخصصشان به دقت هرچه تمام تفکیک می‌شوند. در همهٔ تئاترها، با وجود اعتراضات گسترده، یک حرکت فزاینده رو به جلو وجود دارد که بیشترین انعطاف‌پذیری را با خدمات عمومی تکنیسین‌ها،‌ همه وظایف، به عنوان یک مسئولیت می‌بایست زیر نظر مدیرانی متخصص انجام شود. نتیجه این هماهنگی و مطابقت گسترده، این است که لیاقت و مهارت تکنیسین، بیشتر و بیشتر محقق شود.

● پست‌ها

تلاش برای درک ساختار هر جزء تشکیلات، فهرست عوامل شاغل، گاهی ما را به اشتباه می‌اندازد. به طور مثال کارگردان فنی چنین تعریف شده است: او پوشش‌دهندهٔ همه کارهای اجرایی و در رأس هرم بزرگ تشکیلاتی قرار دارد. او چون پیشه‌وری است که با یک دست لوازم صحنه را می‌سازد، دیگ بخار را روشن و نور را کنترل می‌کند و با دست دیگر خانه را سر پا نگه می‌دارد. افرادی چون کارگردان، مدیر، رئیس، ناظر تئاتر، شخصیت خود را از ژنرال، وام گرفته‌اند. جدا از همهٔ این اصطلاحات، بودن در خطی به گستردگی زندگی پ‍ُر‌هیاهو ضروری‌ترین بخش تئاتر است.

البته این مسئله برای کسی که دارای رتبه بالای شغلی است نداشتن توازن بین شغل و دستمزد ناشناخته نیست.

بخشی از فهرست عوامل، با ذکر بعضی زیرمجموعهٔ آن‌ها به شرح زیر است:

▪ تهیه‌کننده

در گذشته به کسی می‌گفتند که هدایت بازیگران را به عهده دارد. امروز گِردآورنده محصول نام دارد،‌ یعنی کسی که نمایشنامه، سال تئاتر، کارگردان، طراحان و احتمالاً بازیگران را دور هم جمع می‌کند. اما مهم‌ترین پست او، تأمین بودجه است.

▪ کارگردان

کسی است که مسئولیت نهایی او عینیت بخشیدن تصویر عمومی کار و تحقق آن است. هدایت بازیگران و کنترل‌کنندهٔ همه اعضای نمایش است (صحنه، لباس، طراحان، مدیر صحنه،‌ و غیره)‌ او باید حق «و‌ِتو» داشته باشد،‌ اما در حد ضرورت و لزوم.

▪ طراح

مسئول عینیت بخشیدن همه عوامل بصری و شنیداری اجراست. او امضاکننده برتر مجریان طرح مطابق با بودجه تعیین شده است. آنجا که آرایش صحنه، لوازم صحنه یا لباس‌های مخصوصی که باید طراحی گردد. آنجا که چیزهایی باید اجاره یا وام گرفته شود. او مسئول انتخاب، و تفکیک طراحانی است که ممکن است برای آرایش صحنه و لباس استخدام شوند.

▪ طراح نور

تعیین‌کنندهٔ سیستم نوری با مشورت کارگردان و استقرار تیم طراحی نور، پلان‌های مورد نیاز و تجهیزات است که بر طبق بودجه تعیین‌شده باید اجرا شود ایجاد توازن نور در زمان تمرینات و نظارت بر اجرا و تغییرات کلی تکنیکی و عناصر نمایش از دیگر مسئولیت‌های اوست.

کارگردان فنی خانم یا آقای مدیر

هماهنگ کردن و تعیین بودجه، کار همه گروه‌های فنی تولید است. در یک سازمان گسترده، که از چند تهیه‌کننده تشکیل شده است ایجاد هم‌زمانی اجرا و تمرین نمایش یک اصل است.

▪ مدیر تولید

در یک تشکیلات بزرگ، او مسئول آماده‌سازی تولید جدید از نخستین فکر تا اولین اجراست. او باید ادارات و بودجه تشکیلات را با کارگاه‌هایشان یا پیمانکاران و تهیه‌کنندگانش هماهنگ و در یک تشکیلات کوچک، شاید تحت نظر مدیر ارشد صحنه یا تکنیسین انجام وظیفه کند.

▪ کارگردان صحنه

در گذشته مدیریت ارشد، عضوی از تیم مدیریت صحنه بود؛ ‌ولی امروز با تغییر نام تهیه‌کننده به کارگردان، کنار گذاشته شده است.

▪ مدیر صحنه

کنترل لباس و لوازم اجرا و مسئولیت هماهنگی کار بازیگران با تکنیسین‌ها، به عهدهٔ اوست. در غیاب کارگردان (یا تعیین جانشین)،‌ مسئول رسیدگی و مراقبت از کل کار است که شامل کنترل بازی فردی نیز می‌شود تا کوچک‌ترین انحرافی صورت نگیرد.

▪ مدیر جانشین صحنه

در تئاتر انگلستان، «اداره کردن» نمایش به وسیله سوفلور صورت می‌گیرد حالت را تذکر می‌دهد و دیالوگ‌ها را به بازیگران می‌رساند، مدیر صحنه را آزاد می‌گذارد تا بر فضای صحنه نظارت کامل داشته باشد یا صحنه را از میان تماشاچیان مراقبت کند.

▪ مدیر شرکت

بیشتر تهیه‌کنندگان مالک سالن نمایش نیستند. مدیرشرکت، مقام مافوق تهیه‌کننده در تئاتر است. او با مدیر تئاتر قرارداد می‌بندد و معمولاً مسئول پرداخت‌ روزانهٔ دستمزد به شرکت است. چنین مدیر شرکتی، رابط بین تهیه‌کننده و مدیریت تئاتر و شرکت بازیگری است. در انگلستان، به‌ویژه در لندن این شخص، اغلب جزء شغل وظایف مدیر صحنه است.

▪ سرپرست گروه

سرپرست گروه‌ها، مسئول اسکان کارکنان که بیشتر آن‌ها کارکنان شرکت‌اند.

▪ Dayman

حرفه‌ای قدیمی است که بعدها به درجه «تکنیسین»‌ ارتقا یافت، Dayman به عنوان یکی از عوامل صحنه (stageman) یا عوامل برق (electric ayman) به طور تمام‌وقت استخدام می‌شود و اغلب به این صورت درجه‌بندی می‌شود Day man اول یا Dayman‌ دوم که بر طبق کاردانی و تجربه‌اش مسئولیت می‌گیرد.

▪ سرنجار

مسئولیت او محافظت و سلامت و پاکیزگی تمام اشیای پشت صحنه به جز لوازم برقی در تمام مدت تمرین یا اجراست.

▪ سرمکانیک

نام دیگر سرنجار است، به‌ویژه در تئاترهای بزرگ یا اپرا‌ که دارای صحنه‌های گردان هستند.

▪ ابزارمندها

نام دیگری است (به‌ویژه در تئاترهای استرالیا)‌ که به مسئولان جابه‌جا کردن لوازم صحنه گفته می‌شود.

▪ Flyman

او ناظر بر همهٔ معلقات سقف صحنه است. معمولاً دستیار ارشد سرنجار است. فقط در تئاترهای بزرگ وظایفش به Flyman محدود می‌شود.

▪ مسئول لوازم صحنه

او عضو ارشد مسئولان لوازم صحنه است و سازمان‌دهندهٔ لوازم صحنه فنی اجراست. در تئاترهای کوچک و توریستی کوتاه‌مدت، این تشکیلات صحنه‌آرایی ممکن است به عهدهٔ دستیار مدیر صحنه باشد. در بعضی تولیدات تئاتری، مسئول لوازم صحنه ممکن است لوازم اضافی صحنه را برای فروش در حین اجرای نمایش بسازد، گرچه در تئاترهای بزرگ و اپرا، معمولاً کارگاه ساخت لوازم صحنه‌ای وجود دارد. غالباً مسئول لوازم یک «خانم»‌ است و سمت مدیریت کارگاه را به عهده دارد.

▪ صحنه‌آرایان

آن‌ها اعضای گروه لوازم صحنه‌اند که اغلب به‌طور خلاصه به جای «صحنه‌آرایان لوازم صحنه» به آن‌ها «صحنه‌آرا» می‌گویند.

▪ سرالکتریسین

عضو ارشد گروه برق است. در تئاترهای کوچک‌تر، مسئول همه عملیات روشنایی صحنه است. در تئاترهای بزرگ‌تر، مثلاً در آمریکا به او سرالکتریسین می‌گویند.

▪ معاون یا دستیار الکتریسین

بدیهی است،‌ یکی از آن‌ها معمولاً اپراتور کنترل تابلوی برق است. در تئاترها گروه مستقل صدا وجود ندارد. دیگر اینکه معاون یا دستیار مسئولیت صدا را به عهده می‌گیرد.

▪ روشنگر

اغلب از او به عنوان عامل اپراتور نور، استفاده می‌شود.

▪ صدابردار

هنوز تا اندازه‌ای به علت جوان بودن یک پست ثابت و مستقل در گروه به حساب نمی‌آید. مهندس صدا، اپراتور، تکنیسین، مشاور فنی، ناظر، در یک مجموعه کار می‌کنند ولی هنوز در حد استاندارد نیستند.

▪ مدیر اسکان صحنه

در بسیاری از تئاترها، یک صمیمیت سنتی بین سرنجار و سرالکتریسین وجود دارد:‌ هر دو برای گروه خود، در برابر مدیر تئاتر مسئول‌اند، ولی هیچ‌کدام از آن‌ها مسئول ادارهٔ تمام صحنه نیستند. در بیشتر تئاترهای توریستی، سرنجار به عنوان مدیر اسکان صحنه، معرفی می‌شود.

او در برابر مدیر صحنه مسئول عوامل و ساختمان و در برابر مدیر تئاتر و همچنین به منظور سهولت اجرا، در مقابل مدیر شرکت توریستی، مسئول است. وقتی مدیر صحنه تئاتر توریستی وجود نداشته باشد (به طور مثال در تئاترهای واریته‌ای یا سرگرم‌کننده)، همهٔ وظایف و مسئولیت‌های صحنه، به عهدهٔ مدیر اسکان است. با توجه به اهمیت نقش مدیریت اسکان صحنه، این نام به «مدیریت فنی صحنه» تغییر یافته است.

▪ ناظر آرشیو لباس

این شخص مسئول تهیه لباس‌ است. گروه لباس، دو وظیفه اصلی دارند: تهیهٔ لباس در طول مدت تولید و نگهداری آن‌ها در زمان اجرا. تهیهٔ لباس ممکن است از بیرون یا کارگاه خود تئاتر صورت گیرد. تهیه‌کنندگان اغلب یک ناظر یا هماهنگ‌کننده دارند و یک نفر را هم به منظور خرید لباس استخدام می‌کنند. مدیریت آرشیو لباس در یک تشکیلات بزرگ، کار بزرگی است تا آنجا که رئیس آرشیو نظارت گسترده‌ای بر کارگاه لباس دارد. در این وضعیت برای نگهداری لباس‌ها هر روز آن‌ها را تعمیر می‌کنند، می‌شویند، و سامان‌دهی می‌کنند.

▪ کلاه‌گیس‌دوز

در تئاترهایی که دارای رپراتوار کلاسیک یا اپرایی هستند، تعدادی کلاه‌گیس‌دوز در گروهی ویژه با سرپرست خاص خودشان، وجود دارند.

▪ جامه‌دارها

عوامل آرشیو هستند (اغلب پاره‌وقت)‌ که در تعویض یا پوشیدن لباس به بازیگران کمک می‌کنند.

▪ پیشخدمت‌ها

این گروه، مسئولیت نظافت تمام تئاتر، رختکن‌ها، پشت صحنه، کارگاه‌ها و... را به عهده دارند.

قاسم غریفی

نوشتهٔ‌: فرانسیس راید

ترجمهٔ‌:‌ قاسم غریفی

منبع:‌ The staging. نوشته فرانسیس راید. سال ۲۰۰۰. م. لندن.