انتخابات مجلس پنجم

علت اصلی پیدایش انقلاب مشروطیت در ایران, تأسیس عدالتخانه ای بود كه براساس قانون شریعت به اختلافات و مشكلات مردم رسیدگی كند علاوه بر حفاظت از منافع و حقوق آنان, از دیكتاتوری و بی قانونی در كشور نیز جلوگیری نماید از این رو می توان این نهاد مردمی را یكی از مهمترین نهادهای دموكراسی دانست

علت اصلی پیدایش انقلاب مشروطیت در ایران، تأسیس عدالتخانه‌ای بود كه براساس قانون شریعت به اختلافات و مشكلات مردم رسیدگی كند علاوه بر حفاظت از منافع و حقوق آنان، از دیكتاتوری و بی‌قانونی در كشور نیز جلوگیری نماید. از این رو می‌توان این نهاد مردمی را یكی از مهمترین نهادهای دموكراسی دانست.

این روند تكاملی در نهایت منجر به تشكیل مجلس شورایی شد كه با توجه به نقش و جایگاه آن، بنیاد نظام، مشروطه تلقی می‌شود. متأسفانه تكوین چنین نهادی در ایران بر خلاف انتظار مشروطه‌خواهان و آزادی خواهان به خاطر وجود عناصر وابسته در میان نمایندگان و در نتیجه عملكرد ضعیف آن، نه تنها مشكلی از مشكلات مردم را برطرف نكرد، بلكه بعدها دیدیدم با فراهم كردن زمینه ایجاد دیكتاتوری نوین و قوی‌تر، بر مشكلات آنان افزود. و در واقع از مهمترین هدف خود كه رهایی كشور از دیكتاتوری و مشروطه‌كردن قدرت سلطان بود، دور ماند.

با آنكه مجلس به عنوان گرانیگاه تحولات كشور شناخته شده بود، سه مجلس آغازین دوره مشروطه، هر یك به گونه‌ای و به بهانه‌ای در میانهٔ راه بسته شدند. مجلس چهارم نیز پس از یك دوره طولانی فترت پس از كودتای ۱۲۹۹ شروع به كار كرد. اما در دوره فعالیت مجلس چهارم و به ویژه مجلس پنجم تلاشهای فراوانی برای تغییر نظام سیاسی مشروطه صورت گرفت.

از یك سو رضاخان، سردار سپه و تجددگرایان، تمام تلاش خود را مصروف استقرار حكومتی مطلقه و متمركز كردند، و از دیگر سو، نیروهای وفادار به مبانی مشروطیت بر این باور بودند كه تحول نظام سیاسی به منزله بازگشت مجدد دیكتاتوری و بر باد رفتن آرمان‌های مشروطیت خواهد بود. به هر حال، در چنین فضایی مجلس با وجود نقش تعیین كننده‌اش مغلوب رضاخان و عواملش شد و بر خلاف فلسفهٔ وجودی خود تغییر ماهیت داد.

بنابراین می‌توان گفت مجلس شورای ملی مهمترین عامل در تشكیل و تحكیم دیكتاتوری رضاخان بود و با قانونی نمودن تغییر نظام سیاسی و تمایلات رضاخان پایه‌های رژیم خودكامه او را تثبیت كرد.

●سیر تحول مجلس در ایران

بررسی چگونگی تحولات در ساختار مجلس ایران بین سالهای مورد بحث در این پژوهش نسبت به دوره‌های قبل، نشانگر تغییرات معنی‌داری است كه در این ادوار به منظور هماهنگی بیشتر با تغییرات اجتماعی و سیاسی در جامعه ایران صورت گرفته است.

به جز مجلس اول كه دارای ویژگی‌های خاصی در ارتباط با جامعه متحول ایران و نمایانگر تمامی اقشار جامعه فعال در عرصه سیاست و اقتصاد بود،۱ با تغییر نظامنامه‌ای انتخاباتی و خارج شدن آن از انتخابات صرفاَ صنفی و طبقاتی، مجلس و تركیب نمایندگان آن دچار تحولی اساسی شدند. این تحول درباره نمایندگان اصناف و تجار بیشتر به چشم می‌خورد. ۲ از مجلس دوم به بعد، احزاب سیاسی به عنوان قدرت سیاسی، در سطح مجلس مطرح شدند كه هر یك از آنها مشی سیاسی خاصی را پی گرفتند.

نخستین گروه، خواستار اصلاحات و نوسازی به شیوه ملایم و تدریجی بودند كه طیف وسیعی را در مجلس و در میان دولتمردان داشتند. گروه دیگر خواستار اصلاحات عمیق و گسترده به شیوه‌ای انقلابی بودند. ۳ گروه اخیر كه پرچمدار حركات ترقی‌خواهانه در مجلس بود، در اقلیت قرار داشت. اما مبارزات پارلمانی اعتدالیون و دموكرات‌ها همچنان با قوت تا دوره چهارم انتخابات مجلس ادامه یافت. از این مقطع به بعد با افول قدرت احزاب ـ ناشی از عوامل داخلی و خارجی ـ به تدریج گروه‌های سیاسی در شكل‌فراكسیون‌ها در مجلس شورای ملی شكل گرفتند. از این پس مبارزات پارلمانی و ائتلاف‌های پیرامونی آن در قالب این فراكسیون‌ها انجام می‌پذیرفت. فراكسیون‌های تجدد، ترقی، رادیكال، اقتصاد، اصلاح‌طلبان، آزاد، اتحاد، مستقل و ... زاییده همین مقطع هستند. ۴

●روند تحولات اجتماعی تا آستانه انتخابات مجلس پنجم

به دنبال پایان كار مجلس اول و تغییرات ایجاد شده در نظامنامه انتخاباتی، گروهها و طبقات مختلف، خود را در قالب احزاب سیاسی سازماندهی كردند و مبارازت خویش را به صورت مبارزات پارلمانی ادامه دادند و از آن پس نه به عنوان نماینده یك گروه خاص، كه به عنوان نماینده یك جریان سیاسی و سازمان یافته تجلی یافتند.

در طول دوره‌های دوم تاچهارم، سعی نمایندگان در تنظیم خواسته‌های سیاسی و قانونی كردن آن توسط مجلس، تنها به منظور قبضه قدرت انجام می‌گرفت لذا قدرت‌نمایی احزاب یاد شده به دلیل عدم دستیابی به یك اكثریت قابل قبول، یك دورهٔ آشفتهٔ سیاسی را در پی داشت. ۵

سرعت تعویض كابینه‌ها و وزرا، حملات بی‌امان نمایندگان هر جناح به مخالفان خود، انجام یك سری اقدامات تروریستی برای از میان برداشتن عناصر قدرتمند هر جناح و سرانجام اعمال قدرت بیگانگان به مناسبات داخلی، ضعف زودرسی را برای جامعه و حكومت مشروطه در ایران به ارمغان آورد. ۶

اقدام بی‌نتیجه برخی از نمایندگان و آزادیخواهان ایران در منازعات بین‌المللی و حمایت عملی از نیروهای متحد، از سویی باعث از دست رفتن نیروهای نظامی طرفدار مشروطیت (ژاندارمری) شد. ۷ و از سویی دیگر، عملكرد سازنده آنها را در معرض سؤال جدی قرار داد. اولین نمود ضعف عمومی احزاب و گروهها در درخواست ناصرالملك ـ نایب‌السلطنه ـ مبنی بر ضرورت اشكار شدن اهداف احزاب سیاسی و روشن شدن مواضع آنها جلوه‌گر شد. ۸ به دنبال آن یك سری اقدامات در جهت انزوای گروههای سیاسی به ظهور سید.

ضعف مستمر گروهها و احزاب سیاسی كه برخاسته از فقدان طبقه‌ای قدرتمند به عنوان طرفداران آنها بود، خود را در بحران كابینه‌های زودگذر نشان داد. بحرانی كه از یك سو حركت‌های استقلال‌طلبانه در سطح كشور به آن دامن می‌زد۹ و از دیگر سو نقش مهم خارجیان در نابسامانی و هرج و مرج مناطق مختلف. ۱۰ این دو عامل به تدریج زمینه‌های مناسبی را برای استقرار یك قدرت واحد در كشور به وجود آورد.

عملكرد احزاب به ویژه در مناطق مهم كشور مانند آذربایجان، گیلان و خراسان بیش از پیش بر مشكلات احزاب افرود و احزاب سیاسی در سطح مركز و مناطق نتوانستند به نیازهای اساسی برآمده از نهضت مشروطیت در زمینه نوسازی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جوابی روشن و قاطع ارائه دهند و در نتیجه موجبات هرج و مرج داخلی را فراهم آورند. ۱۱

روند قدرت‌یابی نظامیان به تدریج در میان منازعات سیاسی داخلی و برخی ملاحظات خارجی، بافكر ایجاد كودتایی نظامی شكل گرفت. اطلاعات موجود نشانگر آن است كه گروه‌هٔا و اشخاص مختلفی در یك طیف گسترده تدارك یك كودتای نظامی را می‌دیدند. ۱۲

این تفكر، روشنگر چاره‌جویی بود كه روشنفكران، سیاسیون و دست‌اندركاران مختلف سیاسی بدان دست یافته‌ بودند و این اندیشه، نقطه آغاز سقوط احزاب سیاسی در معادلات قدرت به شمار می‌آمد. در واقع كودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ هـ . ش مرحله‌ای اساسی بود در تضعیف روزافزون احزاب و گروه‌‌های سیاسی، كه از مدتها قبل عدم كارایی خویش را در ایجاد یك توافق كلی در امور سیاسی و اصلاحات اجتماعی و اقتصادی به اثبات رسانیده بودند. بدین ترتیب، دوره جدیدی با ماهیت نظامی‌گری برای قبضه‌كردن قدرت آغاز شد. ۱۳

●چگونگی تبلیغات در مجلس پنجم

انتخابات مجلس قانونگذاری همیشه یكی از فصول شورانگیز و جنجالی رویدادهای سیاسی در ایران بود و كشمكش فكری و مرامی و برخوردهای حزبی و تبلیغاتی معمولاً در این مقاطع به اوج می‌رسید. انتخابات مجلس پنجم نیز خارج از این قاعده نبود. مواد آخرین قانون انتخابات كه در تاریخ ۲۹ میزان ۱۲۹۰ شمسی در مجلس دوم تصویب گردید، همچنان به قوت خود باقی بود. سیاست اكثریتهای پارلمانی در هر دوره معمولاً بر تغییر قانون انتخابات و انجام اصلاحات جهت‌ بهره‌برداری مناسب و ادامه حكومت پارلمانی در دوره بعد استوار بود. در مجلس چهارم نیز گروهی از نمایندگان با تشكیل كمیسیون تجدید نظر در صدد بودند به منظور افزایش كارایی این مجلس و جلوگیری از دخالت اشخاص با نفوذ در مركز، مأمورین دولت و متنفذین محلی، اصلاحاتی در قانون انتخابات به عمل آورند كه از جمله آنها تجدید انتخابات یك ثلث از نمایندگان در هر سال بود. در صورت انجام چنین اصلاحی توالی و تسلسل مجلس حفظ و از ایجاد دورانهای فترت جلوگیری می‌شد. از دیگر اصلاحات، تعیین وكیل هر محل از همان حوزه انتخابیه و یا حداقل ساكنین ۴ یا ۵ ساله همان حوزه بود. ۱۴ بدیهی است كه این امر نمی‌توانست به آسانی از سوی افراد متنفذ سیاسی كه معمولاً در پایتخت ساكن بودند مورد پذیرش قرار گیرد و به محض مطرح شدن، از سوی جراید مختلف مورد انتقاد قرار گفته وبا مقاله‌هایی چون «ناصیه ارتجاع خطر لامركزیت» به این اصلاحات پاسخ داده شد. ۱۵ مخالفان، سكوت چهار و پنج ساله را در محل حوزه انتخابیه قدمی به سوی تنزل دانسته و استدلال می‌كردند از آنجا كه غالباً اشخاص عالم و مطلع در شهرهای بزرگ و پایتخت ساكن می‌باشند بایستی از تحصیلات و تجربیات آنها در این جهت استفاده شود، این اشخاص عالم و مطلع در شهرهای بزرگ و پایتخت ساكن می‌باشند بایستی از تحصیلات و تجربیات آنها در این جهت استفاده شود، این اشخاص ممكن است معروفیت محلی داشته ولی اقامت ۴ و ۵ ساله در حوزه انتخابیه نداشته باشند. ۱۶ در مجلس چهارم نیز مذاكرات مربوط به مواد قانون انتخابات معوق گذاشته شد و سرانجام با بهانه عدم زمان كافی برای مذاكرات و نزدیكی اعلان انتخابات مجلس پنجم كه ناشی از اعمال نفوذ همان افراد متنفذ بود، مقرر شد به شیوه سابق انتخابات انجام گردد. ۱۸ گذشته از خوبی اقدامات مذكور، این امر مبین نقش مجلس و اهمیت انتخابات در میان جامعه و گروههای سیاسی بود دولت طبق اصل ۵۳ قانون انتخابات موظف بود نسبت به اعلان انتخابات در سراسر كشور سه ماه قبل از پایان هر دوره تقنینیه اقدام نموده و تدارك لازم را جهت انجام انتخابات بنماید. به همین منظور مجلس چهارم پیش از فرا رسیدن موعد مذكور مبلغ صد هزار تومان مخارج انتخابات در اختیار دولت گذاشت. ۱۹انتخابات كه یكصدوسی‌و شش نماینده را جهت مجلس پنجم فراهم می‌آورد، می‌بایستی قبل از اتمام دوره مجلس چهارم یعنی ۳۱ جوزا [خرداد] ۱۳۰۲ شمسی به پایان می‌رسید ولی این امر با تأخیر انجام شد ودر طول سه كابینه مستوفی‌الممالك،میرالدوله و سردار سپه ادامه یافت و تا پایان دوله دو ساله مجلس تعداد نمایندگان آن تكمیل نگردید. سویالیست‌ها در اواخر اجرای استراتژی خود در خصوص بدست گرفتن اكثریت مجلس به منظور شركت در انتخابات دوره بعد توانستند از شرایط موجود استفاده كنند و با نزدیكی به رضاخان و كسب اكثریت مجلس چهارم، كابینه مستوفی‌الممالك را روی كار آوردند.

مستوفی‌الممالك همانند كلیه كابینه‌هایی كه در دوره انتخابات مصدر كارند، مسئله انتخابات را مطمح نظر داشت. وی اگر چه در بند دوم برنامه تقدیمی خود به مجلس چهارم با اعلام تسریع در انتخابات بر اهمیت مجلس تأكید نمود، ۲۰ ولی قاطبه نمایندگان كه با عملكرد گذشته وی آشنایی داشتند، نسبت به نتیجه انتخابات بیمناك بودند. وجود سوسیالیستها یا اجتماعیون در كابینه مستوفی و اتحاد این گروه با سردار سپه و عوامل اجرایی وی یعنی فرماندهان نظامی كه به مرور قدرت لازم در ولایات را بدست آورده بودند، بر هراس نمایندگان مجلس و دستجات سیاسی افزود. روزنامه اتحاد در مقاله‌ای با عنوان «نگرانی از چیست» نوشت:

«مستوفی عقل خود را به دست چند لیدر پوسیده داده و معاون رسمی او۲۱ و دسته پلتیكی تشكیل و علناً از یك دسته مدافعه كرده و با دسته دیگر مخالفت می‌نماید و رئیس كابینهٔ ۲۲ خود را از یك دسته انتخاب كرده و بر ضد دستجات دیگر است. این پارتی بازی ما را از نتیجه انتخابات در یك مملكتی كه حكام بدون شبهه درمسائل دخالت می‌نمایند، مشكوك و نگرانی ساخته است.» ۲۲

پی‌نوشت‌:

۱ـ اتحادیه، منصوره، مجلس و انتخابات ، تهران، نشر تاریخ، ۱۳۷۵، ص ۱۰۰.

۲ـ همان ، ص ۵۸ .

۳ـ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج ۲، تهران، امیركبیر، ۱۳۶۳، صص ۹ـ ۱۲.

۴ـ با شروع مجلس ششم احزاب دچار افول شدند و فراكسیون‌ها در عرصه مجلس خودنمایی كردند. برای آگاهی از فعالیت‌های این فراكسیون‌ها در آغاز مجلس ششم، بنگرید به روزنامه اطلاعات، سال اول، تاریخ ۱۹/۵/۱۳۰۵؛ نیز شماره‌های پنج ـ ۲۳/ ۵/۱۳۰۵ و هفده ـ ۸/۶/۱۳۰۵، ستون گزارشهای مجلس.

۵ـ اتحادیه منصوره، همان، صص ۶۵ ـ ۷۱.

۶ـ اتحادیه، منصوره، همان، ص ۲۸.

۷ـ بهار، محمدتقی، همان صص ۱۷ ـ ۱۸ ؛ نیز ر. ك: دیوان بیگی، سفر مهاجرت در نخستین جنگ جهانی، تهران، بی‌نا ۱۳۵۱؛ و برای آگاهی از یك تحلیل خارجی، ر. ك: سفرنامه بلوشر.

۸ـ بهار، محمدتقی، همان، ج ۱، ص ۸.

۹ـ اتحادیه، منصوره، همان ص ۲۲۴؛ نیز، ر. ك: یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، تهران، نشر نی، ۱۳۷۷، صص ۱۷۲ـ ۱۷۳.

۱۰ـ برای آگاهی از دخالت‌های بیگانگان در ایران، ر. ك: پیو، كارلوترنزیو، رقابت روس و انگلیس در ایران و افغانستان ، ترجمه عباس آذرین، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۳.

۱۱ـ اتحادیه، منصوره، همان، صص ۲۸، ۶۵ـ ۷۱.

۱۲ـ مكی، حسین ، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، نشر ناشر، ۸ ج ۱۳۶۱، ج ۳، صص ۴۲۸ـ ۴۳۰.

۱۳ـ روزنامه نوبهار، شماره ۱۴ـ ۲۷ قوس ۱۳۰۱.

۱۴ـ روزنامه اتحاد، شماره‌های ۲۷۵و ۲۷۶ـ ۵ و ۷ جدی ۱۳۰۱.

۱۵ـ روزنامه ایران، شماره ۱۲۷۰ ـ ۱۲ قوس ۱۳۰۱.

۱۶ـ بهار، محمدتقی، همان، ص ۳۰۴.

۱۷ـ روزنامه كوشش، شماره ۳۴ـ ۱۶ حمل ۱۳۰۲.

۱۸ـ مشروح مذاكرات مجلس چهارم، جلسه ۲۲ حوت ۱۳۰۱.

۱۹ـ قوانین موضوعه مجلس سوم و چهارم، همان، صص ۳۳۲ـ ۳۳۵.

۲۰ـ ۲۱ـ میرزا مهدی خان ملك‌زاده و میرزا قاسم خان صور اسرافیل، روزنامه كار، شماره ۲۵ـ ۲۷ ثور ۱۳۰۲.

۲۲ـ روزنامه اتحاد، شماره ۳۲۵ـ ۱۶ ثور ۱۳۰۲.

۲۳ـ مشروح مذاكرات مجلس چهارم، جلسه ۲۱ جوزای ۱۳۰۲.

۲۴ـ بهار، محمدتقی، همان، ص ۳۰۴.

۲۵ـ روزنامه ایران، شماره ۱۳۴۸ـ حمل ۱۳۰۲.

۲۶ـ روزنامه كار، سال اول، شماره ۴ـ ۲۳ حوت ۱۳۰۱.

۲۷ـ روزنامه اتحاد، سال دوم، شماره ۸۲ـ ۹ حوت ۱۳۰۱.

۲۸ـ روزنامه كار، سال اول، شماره ۱۰ـ ۱۱ حمل ۱۳۰۲.

۲۹ـ یادداشتهای ملك‌المورخین، ص ۶۶.

۳۰ـ روزنامه مرد آزاد، شماره‌های ۶۰ و ۶۱ـ ۲ و ۳ جوزای ۱۳۰۲.

۳۱ـ بیانیه كمیته حزب دموكرات مستقل ایران به نقل از روزنامه ایران، شماره‌های ۱۳۶۷ و ۱۳۶۸‌ـ ۲۷ و ۲۸ ثور ۱۳۰۲.

۳۲ـ روزنامه ایران، شماره ۱۳۶۷.

۳۳ـ صدیق، عیسی، یادگار عمر، كتابفروشی دهخدا، تهران ۱۳۵۲، ج ۱، ص ۲۶۹.

۳۴ـ عاقلی‌، باقر، داور و عدلیه، انتشارات علمی، تهران ۱۳۶۹، ص ۲۹.

۳۵ـ صدیق، همان، ص ۲۶۷.

۳۶ـ همان، ص ۲۷۷.

۳۷ـ صورت جلسات حزب رادیكال از ۲۹ اردیبهشت تا ۲۵ اسفند ۱۳۰۴؛ پرونده دكت عیسی صدیق، پژوهشهای فرهنگی بنیاد مستعضعفان.

۳۸ـ بیانیه كمیسیون انتخابات حزب رادیكال، روزنامه مرد آزاد، شماره ۵۹ـ ۳۱ ثور ۱۳۰۲.

۳۹ـ اعلامیه جهت اجتماعیون به نقل از روزنامه كار، شماره ۹ـ ۸ حمل ۱۳۰۲.

۴۰ـ اسكندری، ایرج، خاطرات سیاسی، به كوشش علی دهباشی، انتشارات علمی، تهران ۱۳۶۸، ص ۲۹.

۴۱ـ روزنامه طوفان، شماره ۶۲ـ ۲ ثور ۱۳۰۲.

۴۲ـ بهار ، همان، ص ۳۰۵.

۴۳ـ روزنامه كوشش شماره ۳۸ـ ۲۶ حمل ۱۳۰۲.

۴۴ـ روزنامه كوشش شماره ۴۹ ـ ۳ جوزای ۱۳۰۲؛ روزنامه كار، شماره ۱۷ـ اول ثور ۱۳۰۲.

۴۵ـ روزنامه كوشش، شماره ۳۴ـ ۱۶ حمل ۱۳۰۲.

۴۶ـ روزنامه كار شماره ۱۹ـ ۶ ثور ۱۳۰۲.

۴۷ـ روزنامه ایران، شماره ۱۳۷۰ـ ۳۱ ثور ۱۳۰۲.

۴۸ـ روزنامه كوشش، شماره ۵۰ـ ۵ جوزای ۱۳۰۲.

۴۹ـ روزنامه كار، سال اول، شماره‌های ۲۲ و ۲۴و ۲۵ـ ۲۴ و ۲۶و ۲۷ ثور ۱۳۰۲ ؛ وطن، سال اول، شماره ۱۴ـ ۸ جدی ۱۳۰۲.

۵۰ـ روزنامه اتحاد، شماره ۳۱۵ـ ۱۶ ثور ۱۳۰۲.

۵۱ـ روزنامه ایران، شماره ۱۳۶۱ـ ۱۰ ثور ۱۳۰۲.

۵۲ـ روزنامه ایران، شماره‌هٔای ۱۳۵۷ـ ۱۳۶۲، ۵ و ۱۳ ثور ۱۳۰۲.

۵۳ـ نوبهار، یادداشتهای هفته، شماره ۲۶ـ ۲۱ ثور ۱۳۰۲.

۵۴ـ روزنامه ایران شماره‌های ۱۳۵۲و ۱۳۶۷ ـ ۱۳ و ۲۷ ثور ۱۳۰۲.

۵۵ـ روزنامه ایران شماره ۱۳۶۹ـ ۳۰ ثور ۱۳۰۲.

۵۶ـ كوشش سال دوم، شماره ۱۱ـ ۱۷ دلو ۱۳۰۲؛ یادداشتهای ملك‌المورخین، ص ۹۸.

۵۸ـ از اسناد كتاب حاضر، نمره ثبت ۸۳۳۲، تاریخ ۳۱ سرطان ۱۳۰۲.

۵۹ـ كوشش، شماره ۳۰ـ ۲۸ حوت ۱۳۰۱.

۶۰ـ بهار، همان، ص ۳۰۸.

۶۱ـ روزنامه ایران، شماره ۱۳۶۳ـ ۱۴ ثور ۱۳۰۲.

۶۲ـ مرد آزاد، شماره ۶۳ـ ۶ جوزای ۱۳۰۲.

۶۳ـ كار، شماره ۳۳ـ ۱۷ جوزای ۱۳۰۲.

۶۴ـ از اسناد كتاب حاضر، نمره ۴۵۰، تاریخ ۲ سنبله ۱۳۰۲.

۶۵ـ كار، شماره ۳۴ـ ۱۸ جوزای ۱۳۰۲.

۶۶ـ طوفان، شماه ۸۶ـ ۴ سرطان ۱۳۰۲.

۶۷ـ از اسناد كتاب حاضر، نمره ۲۳۶۹ـ تاریخ ۲ سنبله ۱۳۰۲.

۶۸ـ از اسناد كتاب حاضر نمره ۱۰۳۵ـ ۵ جوزا ۱۳۰۲.

۶۹ـ كوشش، شماره ۳۳ـ ۱۲ حمل ۱۳۰۲.

۷۰ـ مرد آزاد، شماره ۵۷ـ ۲۸ ثور ۱۳۰۲.

۷۱ـ مرد آزاد، شماره ۶۱ و ۶۳ و ۶ جوزای ۱۳۰۲؛ نوبهار ، شماره ۳۰ـ ۱۵ جوزای ۱۳۰۲؛ ایران، شماره ۱۳۸۵ـ ۲۱ جوزای ۱۳۰۲.

۷۲ـ بهار، همان، ص ۳۱۰؛ روزنامه اتحاد، شماره ۳۲۰ـ ۷ جوزای ۱۳۰۲؛ روزنامه كار، شماره ۲۶ـ ۳۰ ثور ۱۳۰۲.

۷۳ـ سپهر، احمدعلی، سالنامه دنیا، سال ۱۸، ص ۸۴.

۷۴ـ مشروح مذاكرات كابینه وزرا، جلسه ۱۹ سرطان ۱۳۰۲.

۷۵ـ كار، شماره ۴۹ـ ۹ سرطان ۱۳۰۲؛ مرد آزاد، شماره ۹۵ـ ۲۲ سرطان ۱۳۰۲.

۷۶ـ مرد‌ آزاد، شماره ۲۱۰ـ ۳۱ سرطان ۱۳۰۲.

۷۷ـ سازمان اسناد ملی ایران، پرونده وزارت كشور، شماره ۲۹۰۰۰۴۴۴۴ تلگراف ۲۲۹، مورخ ۱۳/۴/۱۳۰۲.

۷۸ـ دتشی، علی ، ایام محبس، به كوشش مشفق همدانی، چاپ شرق، تهران، ۱۳۳۹، صص ۲۷۷ـ ۲۷۹.

۷۹ـ بهار، همان، ص ۳۰۷.

۸۰ـ دولت‌آبادی ، همان، ص ۳۰۵.

۸۱ـ اعظام قدسی، حسن، خاطرات من یا تاریخ صدساله، چاپخانه حیدری، تهران ۱۳۴۲ـ ج ۲، صص ۶۲و ۷۲.

۸۲ـ مشروح مذاكرات مجلس پنجم، ص ۱۲۵.

۸۳ـ از اسناد كتاب حاضر، نمره ۱۷۱، تاریخ ۱۷ دلو ۱۳۰۲.

۸۴ـ اسناد فیروز، همان ، ص ۱۲۷.

۸۵ـ مشروح مذاكرات مجلس پنجم، صص ۶ـ ۲۰۵.

۸۶ـ اسناد فیروز، ص ۱۵۳.

۸۷. همان، ص ۱۱۸.

۸۸. مشروح مذاكرات مجلس پنجم صص ۴، ۵، ۷، ۹، ۱۱، ۱۸، ۱۹، ۵۹، ۶۰؛ روزنامه مرد آزاد، شماره ۱۲ سرطان ۱۳۰۲؛ روزنامه ایران، شماره ۱۳۹۵ـ ۳ سرطان ۱۳۰۲.

۸۹. از اسناد كتاب حاضر، نمره ۳۶۲۸، تاریخ ۲۸ عقرب ۱۳۰۲.

۹۰ـ بایی‌یر، جولین، اقتصاد ایران ۱۹۰۰ـ ۱۹۷۰ مؤسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی و سازمان برنامه و بودجه، تهران ۱۳۶۳، صص ۳۹ـ ۴۰.

۹۱ـ همان، صص ۴۷.

۹۲ـ آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهر آبادیـ انتشارات عطائی، تهران ۱۳۶۳ـ ج ۱ ۴۴۹؛ صدیق، عیسی، همان، ص ۲۸۴.

۹۳ـ اعتبارنامه‌‌های نمایندگان مجلس پنجم، كتابخانه شماره یك مجلس شورای اسلامی؛ مشروح مذاكرات مجلس پنجم؛ فرهنگ قهرمانی، عطاءالله‌ اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی، چاپخانه مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۵۶؛ شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در ۲۱ دوره قانونگذاری، موسسه مطالعات اجتماعی، تهران ۱۳۴۴؛ صفائی، ابراهیم، نخست‌وزیران، انتشارات انجمن تاریخ ، تهران ۱۳۵۱، ج ۱.

۹۴ـ قانون انتخابات، ماده ۲ و جدول ضمیمه قانون انتخابات.

۹۵ـ همان، ماده ۴۶ و ۵۲.

۹۶ـ همان، ماده ۶ بند ۵.

۹۷ـ مشروح مذاكرات مجلس پنجم، جلد اول، ۲۲ دلو ۱۳۰۲ شمسی

۹۸ـ مشروح مذاكرات مجلس پنجم، صص ۱۲ـ ۱۳.

۹۹ـ همان، ص ۱۴.

۱۰۰ـ همان، ص ۱۷.

۱۰۱ـ همان، ص ۱۸.

۱۰۲ـ شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، سخن، ۱۳۷۲، ج ۴.

۱۰۳ـ ر. ك: كوهی كرمانی، حسین برگی از تاریخ معاصر ایران، با نمونه‌هٔای جمهوری، تهران بی‌نا، ۱۳۲۱.

۱۰۴ـ بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، انتشارات امیركبیر، تهران ۱۳۶۳، ج ۲، ص ۳۹.

۱۰۵ـ مكی، حسین ، تاریخ بیست ساله ایران، ج ۳، ص ۴۹۰.

۱۰۶ـ طبق اصل ۳۹ متمم قانون اساسی (سابق) «هیچ پادشاهی بر تخت نمی‌‌تواند جلوس كند مگر اینكه قبل از تاجگذاری در مجلس شورای ملی حاضر شود و با حضور اعضای شورای ملی (و سنا) در هیئت وزرا سوگند فوق را ادا نماید.

منبع: مقدمه كتاب انتخابات مجلس پنجم- انتشارات مركز بررسی اسناد تاریخی

---