نگاهی به ویژگی های رفتاری اولین بانوی مسلمان نسبت به پیامبر ص

دهم رمضان (سال ده بعثت) نقطه پایان بر ۲۵ سال همراهی خدیجه، بانوی آسمانی با رسول خدا صلی الله علیه و آله بود; بانویی مباركه، (۱) طاهره، راضیه، مرضیه، زكیه، صدیقه، كبری، (۲) شامخه، (۳) فاضله، كامله (۴) و عفیفه (۵) كه ۵۵ سال قبل از بعثت چشم به جهان گشوده و از سال ۱۵ قبل از بعثت (دهم ربیع‏الاول) در كنار برگزیده الهی قرار گرفته بود و سرانجام بعد از قریب ۲۵ سال همراهی و همگامی، در ۶۵ سالگی چشم از جهان فرو بست و رسول الهی را در فراقی جانسوز تنها گذاشت.

این واقعه دردناك كه به فاصله اندكی از وفات ابوطالب علیه السلام روی داد، چنان پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را متاثر كرد كه آن سال را «عام‏الحزن‏» نامید. به نقل علامه مجلسی بعد از این واقعه خانه‏نشین شده و كمتر از خانه بیرون می‏رفت. (۶)

مروری بر نحوه خاكسپاری خدیجه علیها السلام و یادكرد دایمی پیامبر از وی، میزان این حزن و اندوه را به خوبی نشان می‏دهد: وقتی خدیجه وفات یافت، پیامبر به شدت گریه كرد و زمانی كه قبر آن بانوی بزرگوار حاضر شد، پیامبر همان‏گونه كه اشك از چشمانش ریزان بود، وارد قبر شد و خوابید و افزون‏تر از قبل گریست، (۷) او را دعا كرد و برخاست و با دست‏خویش همسرش را در قبر گذاشت. (۸) پیامبر در سالگرد وفاتش نیز گریه كرد (۹) و به زنانش فرمود: گمان نكنید مقامتان از او بالاتر است. زمانی كه كافر بودید، ایمان آورد و مادر فرزندانم است.» (۱۰)

حتی سال‏ها بعد كه می‏خواستند خبر خواستگاری علی علیه السلام از فاطمه علیها السلام را به پیامبر بدهند و یادی از خدیجه شد، چشمانش پر از اشك شد و زمانی كه ام سلمه از علت گریه‏اش پرسید، فرمود: «خدیجه و این مثل خدیجهٔ صدقتنی حین یكذبنی الناس و ایدتنی علی دین الله و اعانتنی علیه بمالها ان الله عز و جل امرنی ان ابشر خدیجهٔ ببیت فی الجنهٔ من قصر الزمرد لا صعب فیه و لا نصب; (۱۱)

خدیجه و كجاست مثل خدیجه؟ زمانی كه مردم تكذیبم كردند، مرا تصدیق كرد. بر دین خدا یاری‏ام كرد و با مالش به كمكم شتافت. خدا به من فرمان داد تا او را به قصری زمردین در بهشت كه سختی و محنتی در آن نیست، بشارت دهم.»

این همه تجلیل و بزرگداشت از مقام خدیجه علیها السلام ما را بر آن می‏دارد كه اندكی پیرامون شخصیت‏خدیجه علیها السلام سخن بگوییم و شاخصه‏هایی كه خدیجه علیها السلام را به چنین مرتبه‏ای رسانده است‏برشماریم.

در این مقاله پیرامون ویژگی‏های رفتاری خدیجه علیها السلام نسبت‏به پیامبر صلی الله علیه و آله سخن خواهیم گفت.

- نگرش ارزشی

اولین ویژگی حضرت خدیجه علیها السلام نسبت‏به پیامبر، درك ارزش‏های واقعی او در برابر فریبندگی‏های ظاهری و دنیوی بود. او معنای كمالات انسانی را به خوبی شناخت و چون توانست آن را تنها در وجود پیامبر اكرم بیابد، حاضر شد تمام شخصیت و دارایی خود را برای درك آن فدا كند. او در این راه هم از مال خود گذشت، هم از موقعیت اجتماعی‏اش. خدیجه برای درك این كمال واقعی، قالب‏های جاهلی را شكست و بهایی سنگین از جمله قطع رابطه زنان، حتی تا زمان تولد حضرت فاطمه علیها السلام را به جان خرید. خدیجه علیها السلام این نوع نگرش خود را هنگام ابراز تمایل به ازدواج، این گونه با پیامبر مطرح كرد:

«یابن عم انی رغبت فیك لقرابتك و سعلتك فی قومك و امانتك و حسن خلقك و صدق حدیثك; (۱۲) ای پسر عمو، من به خاطر خویشاوندی، شرافت تو در بین مردم، امانت‏داری، خوش‏خلقی و راستگویی‏ات به تو تمایل پیدا كردم.»

این نوع نگرش و رفتار، در جامعه‏ای كه عموم توده‏ها براساس ظواهر و زرق و برق‏های دنیوی روابط خود را پایه‏ریزی می‏كنند، نمی‏توانست‏بدون پی‏آمدهای تلخ و ناگوار باشد، لذا به فاصله‏ای اندك از پخش خبر ازدواج وی با امین قریش، گروهی از زنان به عیب جویی از وی روی آوردند و در محافل خود او را سرزنش كردند. آنان می‏گفتند: «او با این همه حشمت و شوكت‏با یتیم ابوطالب كه جوانی فقیر است ازدواج كرد. چه ننگ بزرگی!» خدیجه علیها السلام در مقابل این جهالت‏ها ساكت ننشست و آن‏ها را به صرف نهار دعوت كرد و بعد از پایان مراسم گفت: «ای زنان! شنیده‏ام شوهران شما (و خودتان) در مورد ازدواج من با محمد صلی الله علیه و آله خرده گرفته‏اید و عیب‏جویی می‏كنید، من از خود شما می‏پرسم آیا در میان شما، شخصیتی مثل محمد وجود دارد؟ آیا در گستره مكه و اطراف آن شخصیتی در فضائل و اخلاق نیك، مانند او سراغ دارید؟ من به خاطر این ویژگی‏ها با او ازدواج كردم و چیزهایی از او دیده‏ام كه بسیار عالی است. پس شایسته نیست‏شما این گونه سخن بگویید و نسبت‏های ناروا به دیگران دهید.»

زنان قریش بعد از این سخنان خدیجه، همگی سكوت اختیار كردند و به تدریج پراكنده شدند. (۱۳)

این شیوه استدلال خدیجه هر چند عمق ارزش‏گرایی در انتخاب‏ها را نشان می‏داد، برای جامعه جاهل و متعصب آن روز قابل درك نمی‏نمود، لذا زنان لجوج قریش به حالت قهر با او رفتار می‏كردند. آن‏ها دیگر به خدیجه سلام نمی‏كردند و نزد او نمی‏رفتند حتی تا سال پنجم بعثت كه حضرت زهرا علیها السلام متولد شد، نیز این شیوه رفتاری همچنان پا برجا بود. لذا حتی هنگام وضع حمل، او را تنها گذاشته و پیام فرستادند كه: «تو با ما مخالفت و با یتیم ابوطالب ازدواج كردی، ما هرگز نزد تو نمی‏آییم و در هیچ كاری كمك نمی‏كنیم!!» این حجم از كینه‏ورزی‏ها دل خدیجه را آزرد تا آن جا كه خداوند چهار بانوی پاكیزه (ساره، آسیه، مریم، صفورا دختر شعیب پیامبر) را به یاری او فرستاد و به این‏سان خدیجه پاداش عشق و علاقه به كمالات انسانی را دریافت كرد و فرزندش فاطمه زهرا علیها السلام را نیز به دنیا آورد. (۱۴)

- احترام به شخصیت پیامبر

خدیجه به رغم اموال فراوان و موقعیت اجتماعی ویژه‏ای كه داشت، در برخورد با رسول اكرم همواره حرمت او را پاس می‏داشت و كوچك‏ترین رفتاری كه نشانی از اظهار برتری دهد از خود بروز نمی‏داد. جلوه‏ای عالی از این رفتار را می‏توان در ماجرای عروسی آن دو سراغ گرفت. آن گاه كه مراسم عقد و جشن پایان یافته بود و پیامبر می‏خواست‏به خانه عمویش ابوطالب برگردد، ملكه بطحا و بانوی قریش كه اینك همسر او شده بود، این گونه او را مخاطب قرار می‏دهد: «الی بیتك فبیتی بیتك و انا جاریتك; (۱۵) به خانه خودتان وارد شوید، خانه من خانه شماست و من كنیز شما هستم.» و البته این همه احترام و پاسداشت‏به خاطر عقیده و ایمان او به توحید بود و بس. (۱۶)

- تلاش برای جلب رضایت

خدیجه علیها السلام تمام توان خود را به كار می‏برد تا امور منزل را مطابق میل پیامبر اداره كند. از جمله چون به میزان علاقه پیامبر به عبادت آگاه بود، چنان رفتار می‏كرد كه پیامبر به راحتی به عبادت و راز و نیازش مشغول باشد و حضور خدیجه را مانعی برای عباداتش نداند. پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله قبل از بعثت، در هر ماه چند بار و نیز همه ساله ماه رمضان را در غار حرا به تفكر و عبادت خداوند می‏گذراند (۱۷) و این عمل بعد از ازدواج نیز ادامه داشت. لذا امام هادی علیه السلام می‏فرمود: «پیامبر اسلام پس از سفر تجاری شام، درآمدش را بین فقرا تقسیم كرد و هر روز بامداد به فراز كوه حرا می‏رفت و به تماشای شگفتی‏های خلقت مشغول می‏شد و تحت تاثیر عظمت‏خدا قرار می‏گرفت و خدا را آن گونه كه شایسته بود عبادت می‏كرد.» (۱۸)

خدیجه علیها السلام با درك چنین روحیاتی از پیامبر، هرگز برای او مزاحمتی ایجاد نمی‏كرد و همیشه با همدلی و همراهی او را بدرقه می‏كرد، غذایش را به وسیله حضرت علی علیه السلام به بالای كوه می‏فرستاد و گاه خود نیز با حضرت همراه می‏شد. علامه مجلسی به نقل از صحاح اهل سنت می‏نویسد: «در آن ماه رمضان كه پیامبر در كوه حرا به سر می‏برد و وحی و بعثت آغاز می‏شد، حضرت علی و خدیجه و یكی از غلامان در حضورش بودند.» (۱۹)

برای نمونه تنها یكی از این عبادت‏های پیامبر ۴۰ روز به درازا كشید كه خدیجه علیها السلام تمام این مدت را به تنهایی گذراند.

چنین عبادت‏های طولانی به طور طبیعی می‏توانست موجب ناراحتی، دلشوره‏ها و نگرانی‏های مختلفی برای خدیجه شود، اما او نه تنها اعتراض نمی‏كرد بلكه با رسول خدا همراهی نیز می‏نمود، لذا پیامبر صلی الله علیه و آله كه خود متوجه نگرانی‏های خدیجه بود، عمار یاسر را نزد خدیجه فرستاد و پیام داد كه: «ای خدیجه! گمان نكن كناره‏گیری من به خاطر بی‏اعتنایی به تو است، بلكه پروردگارم چنین فرمود تا امر خود را اجرا كند. جز خیر و سعادت فكر دیگری نكن. خداوند هر روز، چند بار به خاطر تو به فرشتگان بزرگش مباهات می‏كند. پس وقتی شب شد، در را ببند و در بستر خود استراحت كن.» (۲۰)

همراهی و همدلی خدیجه و تلاش او برای كسب رضایت رسول اكرم به حدی بود كه وقتی هنگام وفات در ضمن وصیت‏هایش به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: «من در حق شما كوتاهی كردم، مرا عفو كن‏»، پیامبر فرمود: «هرگز از تو تقصیری ندیدم و تو نهایت تلاش خود را به كار بردی و در خانه من بسیار خسته شدی.» (۲۱)

- تصدیق و تایید پیامبر

روایات بسیاری از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده است كه گویای اهمیت رویكرد خدیجه به پیامبر در آن فضای جاهلی و غربت رسول اكرم صلی الله علیه و آله است. وقتی كه حتی بسیاری از بستگان رسول اكرم صلی الله علیه و آله نیز پیامبر را تنها گذاشتند و حتی كمر همت‏به نابودی او بستند، خدیجه به محمد صلی الله علیه و آله روی آورد و با او پیمانی جاودانی بست و تا لحظه آخر زندگی بر عهد و پیمانش استوار ماند. پیامبر نیز با درك چنین فضیلتی از خدیجه بود كه همواره تاكید می‏كرد «این مثل خدیجهٔ‏» از جمله زمانی كه هاله، خواهر خدیجه برای زیارت رسول اكرم صلی الله علیه و آله به مدینه آمد، پیامبر با دیدن او به یاد خدیجه افتاد و از شدت تاثر به خود لرزید. بعد از رفتن او، عایشه پرسید: چه قدر از پیر زن قریش كه سال‏خوردگی صورتش را چروكین و سرخ كرده بود یاد می‏كنی با این كه امروز روزگار او را نابود كرده و خداوند همسری بهتر به شما بخشیده است!؟ پیامبر فرمود:

«هرگز، به خدا سوگند! بهتر از خدیجه هیچ‏گاه نصیبم نشد، او هنگامی به من ایمان آورد كه مردم مرا تكذیب می‏كردند و ... .» (۲۲)

پی‏نوشت‏ها:

) بحارالانوار، ج ۲۱، ص ۳۵۲.

) همان، ج ۱۰۲، ص ۲۷۲.

) همان، ج ۱۶، ص ۶۹.

) همان، ج ۷۵، ص ۵۶.

) همان، ج ۱۶، ص ۶۹.

) همان، ج ۱۹، ص ۲۱.

۷) سیره اعلام النبلاء، ج ۲، ص ۱۱; كشف الغمه، ج ۱، ص ۵۱۱.

) تاریخ طبری، ج ۴، ص ۵۹۳.

) سفینهٔ‏البحار، ج ۱، ص ۳۸۰.

۰) سیره نبوی، ابن هشام، ج ۱، ص ۱۹۹.