نحوه طراحی پرچم جمهوری اسلامی و چند آرم ماندگار

پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از آرم های گذشته با رویکردی اعتقادی اسلامی تغییر یافتند و تعداد انبوهی نیز خلق شدند حال پس از سی سال از انقلاب اسلامی فارس با نگاهی به چند آرم ماندگار و گفت و گو با طراحان آنها داستان طراحی این آرم ها را روایت می کند

● آرم ها و طراح ها

پس از پیروزی انقلاب اسلامی بسیاری از آرم‌های گذشته با رویکردی اعتقادی اسلامی تغییر یافتند و تعداد انبوهی نیز خلق شدند. حال پس از سی سال از انقلاب اسلامی فارس با نگاهی به چند آرم ماندگار و گفت و گو با طراحان آنها داستان‌ طراحی این آرم‌ها را روایت می‌کند.

پس از انقلاب شکوهمند اسلامی تغییر در همه ارکان جامعه آغاز شد در این بین مردم علاقه‌مند بودند این تغییر در نشانه‌ها هم پدیدار شود تا انقلابی که خود در آن نقش داشتند تبلور بیشتری بیابد. بنابر این آرم‌ها و نشانه‌های بسیاری از شرکت‌های تجاری تغییر کردند و علاوه بر آن نهادهای انقلابی هم در صدد طراحی آرم و نشانه ویژه خود بودند. در راس آنها آرم پرچم جمهوری اسلامی ایران است که با رویکردی اسلامی_ایرانی طراحی شد تا انقلابی الهی و مردمی را برای جهانیان تداعی کند.

حال با گذشت سی سال پر فراز و نشیب از انقلاب شکوهمند اسلامی بر آن شدیم تا با انتخاب چندین آرم و معرفی طراحان آنها از حال و هوا و جریان‌ طراحی آرم‌های آن دوران که در ذهن مردم ثبت شده است بیشتر بدانیم.

هرچند برخی از آرم‌هایی که این روزها به چشم ما کم و بیش آشنا می‌آیند فاقد نام طراح هستند و شناسنامه آنها چندان مشخص نیست اما در پرس و جوهای به عمل آمده اینچنین به نظر می‌آید که در روزهای انقلاب، هنگامی که شور و هیجانی بر تمام ایران اسلامی حاکم بوده است تمامی مبارزین و مردم انقلابی سعی بر تغییر و تحول همه چیز داشته‌اند حتی بسیاری از آرم‌های نهادهای تاسیس شده در بدو انقلاب از ذهن همان انقلابیون بوده است و در نهایت مهر تاییدی از جانب گرافیستی بر آن می‌خورده است.

● آرم جمهوری اسلامی ایران؛ طراح حمید ندیمی

همان طور که پیش‌تر اشاره شد در راس تمامی آرم‌های طراحی شده در دوران پس از انقلاب اسلامی، آرم جمهوری اسلامی ایران که توسط حمید ندیمی طراحی شده است از قداست و توجه ویژه‌ای برخوردار است و همین قداست و بزرگی سخن گفتن درباره آن را برای خالقش سخت کرده است.

این آرم در درون خود معانی زیادی را جای داده و سادگی و ظرفیت ویژه‌ای که برای دربرگیری معانی متعدد دارد که آن را از دیگر آرم‌های طراحی شده در این سال‌ها متمایز کرده است.

داستانی که از طراحی این آرم نقل شده است تنها به مصاحبه‌ای از حمید ندیمی با مجله پاسدار اسلام در سال ۱۳۶۲ و همچنین جزییاتی دقیق از استانداردهای طراحی این آرم در مجله استاندارد ایران (که توسط مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران منتشر شده است) محدود می‌شود. در فرصتی که به خبرنگار فارس برای ملاقات با حمید ندیمی دست داد، وی با ارجاع به همان مطالب منتشر شده سؤالات مطرح شده را پاسخ داد. داستان این آرم آنطور که در منابع ذکر شده نقل شده است از آنجا نشات می‌گیرد که دکتر ندیمی تفسیری از سوره حدید را می‌شنود و از آن پس سه رکن اساسی حکومت اسلامی از دیدگاه قرآن در ذهنش نقش می‌بندد. «کتاب»، «ترازو» و «آهن» و یا به عبارت قرآنی «کتاب»، «میزان» و «حدید».

● امام در یک سخنرانی خواستار تغییر نشان کشور می‌شوند

پس از پیروزی انقلاب امام خمینی(ره) در یک سخنرانی خواستار تغییر نشان کشور یعنی شیر و خورشید می‌شوند. در آن زمان حمید ندیمی با عشق و علاقه‌ای که هنوز هم وقتی از آن صحبت می‌کند در اشک چشمش موج می‌زند، شروع به اتود زنی طرح الله می‌کند که در انتها طرح آماده شده را به دفتر امام در قم ارسال می‌کند. هرچند که ابتدا در مسابقه‌ای که برای طرح آرم جمهوری اسلامی برگزار شد آرم دیگری به تصویب و در نهایت به چاپ بر روی اسکناس‌های آن دوران رسید اما دیری نمی‌گذرد که شبی آقای هاشمی رفسنجانی با دکتر ندیمی تماس می‌گیرند و خبر از تنفیذ آرم توسط امام (در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۹) می‌دهند و از آقای ندیمی می‌خواهند تا بر روی طرح پرچم هم کار بکنند. رنگ‌های سبز و سفید و سرخ، علامت مخصوص جمهوری اسلامی و شعار «الله اکبر» همگی از ارکانی هستند که در قانون اساسی برای پرچم ایران در نظر گرفته شده‌اند. در اتودهای اولیه پرچم، عبارت «الله اکبر» طوری با خط کوفی بنایی نوشته شده بود که بعضی‌ها از درون آن حروف USA را برداشت کردند. پس از این جریان «الله اکبر» به صورت فعلی طراحی می‌شود.

اما آن چنان که از مطالب نوشته شده در مجله استاندارد ایران که تنها منبع رسمی تحلیل آرم جمهوری اسلامی است، برمی‌آید؛«کلمه قرمز و به خون آغشته "الله " منقوش بر پرچم جمهوری اسلامی به دلیل اینکه "الله "مبداء و منتهای آفرینش است و هدف و غایت حکومت اسلامی (الی الله المصیر...) به کار می‌رود انتخاب شده است.

هلالی‌های این شکل از نقش مبارکی ریشه می‌گیرد که بارها حضرت محمد (ص) با شمشیر بر شن‌ها ترسیم کرده‌‌اند.

پنج جزء تشکیل دهنده علامت که اگر به پنج اصل پایه دین برگردد اصل توحید را در حکم عمود و ساقه اصلی در میان دارند، گذشته از آنکه در ترکیب کلی خویش کلمه الله را بیان می‌کنند و عصاره‌ای از کلمه توحید یعنی لااله الااله را نیز در خود مستتر دارند. خطوط هلالی‌های طرح که در یک دایره محاط است با تداعی نصف النهارهای کره جهانی بودن دعوت اسلام را تجسم می‌بخشند.

جزء قائم میانی، در ترکیب با شکل تشدید که در خط فارسی و عربی نشانه شدت است شمشیر را تداعی می‌کند، قائم و ایستاده که خود نماد و قدرت و استحکام و ایستادگی است و این برداشتی تعبیری از کلمه "حدید " یا آهن است در کتاب الله (... انزلنا الحدید "فیه باس شدید) و ترکیب کاملا متقارن شکل بیانی از حالت تعادل و توازن که این نیز برداشتی تعبیری است از کلمه میزان در کتاب خدا (والسماء رفعها و وضع "المیزان ").

●الله اکبر و دلیل تکرار آن در حاشیه پرچم

«شعار الله اکبر» که تکرار می‌شود و تکرار از ویژگی‌های شعار است این شعار یازده بار در رنگ سرخ و یازده بار د

ر رنگ سبز یعنی بیست و دو بار تکرار می‌شود و این اشاره‌ایست به بیست و دوم بهمن. روزی که این شعار برای انقلاب اسلامی پیروزی آفرید.

قالب راست گوشه خط نوشته «الله اکبر» یادی است از کوبندگی این شعار که براستی سلاحی بود پیروز در دست مجاهدان انقلاب اسلامی. و این همان خطی است (خط بنایی) که شعار الله اکبر را بر بلندای اذان و بر گنبدها و مناره‌های الله اکبر در مساجد اسلامی نقش می‌کرده و اکنون بر بلندای پرچم ایران نشسته است. تکرار این شعار در ترکیب کلی پرچم حاشیه‌هائیست که با اتصال به رنگ سفید پرچم دو رنگ سرخ و سبز را به هم پیوند می‌زند. که اگر سفید نشانه‌ای از توحید باشد - که سفید ترکیب و توحید همه رنگ‌هاست - این رنگ متن سرخ پرچم را که نشانه خون و جهاد است به رنگ سبز که می‌تواند نمادی از آرمان‌های والای اسلام باشد می‌پیوندد.

و گوئی لاله، «لااله الااله» در زمین الله اکبر و هم زیر آسمان الله اکبر روئیده است و این پیام شهیدان اسلام است.»

همان طور که از نوشتار مجله استاندارد ایران استنتاج می‌شود آرم الله و در مجموع پرچم جمهوری اسلامی ایران با مفاهیمی کاملا اعتقادی، اسلامی و قرآنی طراحی شده‌اند و به کار بستن همین مفاهیم کافیست تا این آرم را به یک آرم مقدس و جاودان مبدل گرداند. در سؤالی که در لحظات آخر ملاقات با دکتر ندیمی مطرح شد، این بود که آیا وی فکر می‌کرده است سی سال پس از طراحی آرم جمهوری اسلامی همچنان آن را پایدار ببیند؟ وی در پاسخ گفت: این پرچم به امید دادن به دست حکومت امام زمان(عج) طراحی شد.

از دیگر آرم‌های طراحی شده توسط حمید ندیمی می‌توان به آرم خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران(ایرنا)، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، آرم پیشین سازمان سنجش، دانشگاه زنجان، مرکز توسعه صادرات، انجمن اولیا و مربیان و مؤسسه عالی پ‍ژوهش در برنامه ریزی و توسعه اشاره کرد.

● آرم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یادگاری از شهید چمران

آرم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در اوایل انقلاب توسط گروهی که تا به حال اسامی زیادی از آنها به گوش خورده است، طراحی شده است. در کتاب درآمدی بر تحلیل عناصر تصویری نوشته فهیمه پهلوان که به قطع آن را می‌توان جدیدترین منبع موثق درباره آرم‌های طراحی شده پس از انقلاب دانست، نام طراح آرم سپاه پاسداران چمران، حجت و سازگارا ذکر شده است. آن طور که از شواهد امر بر می‌آید شهید مصطفی چمران آرمی را اتود می‌زند و سپس با مشورت بقیه اعضا این طرح به اجرا می‌رسد. در تماس خبرنگار فارس با مهدی حجت، استاد دانشکده معماری و نخستین رییس سازمان میراث فرهنگی، وی طراحی این آرم را رد کرد و اظهار داشت که او تنها نظراتی را بر روی آرم داده است. بالطبع تماس با دیگر طراحان این آرم مقدور نبود. اما تلاش‌ها برای یافتن طراح آرم سپاه و داستان این آرم، در فضای مجازی اطلاعات دیگری به ما می‌دهد. سردار سرتیپ یوسف فروتن در مصاحبه‌ای، خود را مسئول طراحی آرم و مهر برای سپاه معرفی کرده است.

وی در مصاحبه خود یکی از برادران حزب‌اللهی را به عنوان طراح این آرم نام برده است و در ادامه از تحلیل آن سخن گفته است. وی در تشریح مفهومی نشانهِ‌های به کار رفته در آرم سپاه، «لا» را نشات گرفته از «لا اله الا الله» دانسته است که بیانگر دیدگاه و تفکر عقیدتی سپاه پاسداران و به معنای رد تفکر غیراسلامی و غیرقرآنی است. در رأس آرم هم آیه قرآنی «واعدوا لهم مااستطعتم من قوه» (و هر آنچه می‌توانید از نیرو فراهم کنید تا به وسیله آن دشمنان خدا و خودتان را بترسانید) قرار دارد.

شاید بتوان آرم سپاه پاسداران جمهوری اسلامی را یکی از پیچیده‌ترین آرم‌ها به لحاظ گرافیکی دانست که بیننده در نگاه اول و حتی شاید دوم آن را نمی‌تواند به خاطر بسپارد.

در این آرم دایره‌ای نیز به نشانه کره زمین و حضور بین‌المللی وجود دارد و همچنین شاخه زیتونی نیز به نشانه صلح طلبی در آن به کار رفته است. از دیگر عناصر به کار رفته در این آرم مشت گره کرده دست راست که اسلحه‌ای نیز در آن دیده می‌شود، است که در عین بیان نماد قدرت به مقاومت مسلحانه مردمی و مجاهدت در راه خدا و مبارزه علیه طاغوت اشاره دارد.

● شرکت پست جمهوری اسلامی ایران

آرم شرکت پست جمهوری اسلامی ایران از دیگر آرم‌هایی است که در این سال‌ها بسیار به چشم قشرهای مختلف جامعه خورده است. این آرم هم مانند دو آرمی که در قسمت‌های قبلی به آنها اشاره شد توسط یکی از استادان معماری دانشگاه و در حال حاضر رییس دانشکده معماری دانشگاه هنر تهران طراحی شده است. دکتر مصطفی کیانی در گفت و گویی با خبرنگار فارس از داستان شکل گیری این آرم گفت و همچنین اتودهایی از این آرم را در اختیار فارس قرار داد. مصطفی کیانی در ابتدا به جریان شکل گیری این آرم پرداخت و گفت: در سال ۱۳۶۷ هنگامی که من دانشجوی معماری بودم به لحاظ علاقه‌ای که به گرافیک، پوستر و طراحی آرم داشتم در مسابقه‌ای که شرکت پست برگزار کرد، شرکت کردم. در حدود سه هزار نفر در این مسابقه شرکت کردند که در مرحله اول ۷۰۰ نفر و سپس ۲۰ و در نهایت ۱۰ اثر برای داوری انتخاب شدند که در نهایت کار من موفق به مقام نخست شد.

وی ادامه داد: این آرم، هم بیان تصویری و هم بیان نوشتاری دارد. اما به لحاظ تصویری، که به شکل پرنده به نظر می‌آید، قوی‌تر است. جالب است بدانید که این پرنده از حروف «پ»، «ج»، و دو «الف» تشکیل شده است که بال پرنده متشکل از سه خط که خط اول سه نقطه، خط دوم دو نقطه و خط انتهایی یک نقطه است. این سه خط نشانگر حرف «پ» هستند و بدنه‌ این پرنده متشکل از دو حروف «ج» و «ا» است.

وی درباره توجه داوران آن مسابقه نسبت به مفهوم الفبایی این آرم گفت: من در دو صفحه تمامی حروف را توضیح داده بودم و تمامی رسم این آرم را همراه با قوس‌ها و زوایا مرحله به مرحله به مسابقه ارایه کردم.

وی با تاکید بر اینکه این آرم دارای حرکت است ادامه داد: این آرم که به شکل پرنده‌ای در حال پرواز دیده می شود، در واقع پرنده‌ای است که از شرق به غرب حرکت می‌کند.

کیانی که از دیگر آرم‌های طراحی شده توسط او می‌توان به آرم بسیج بیست میلیونی(به مناسبت هفته بسیج)، شرکت مهندسی عماد و شرکت عمران شهرهای جدید وزارت مسکن اشاره کرد، در ادامه گفت و گو با فارس افزود: آرم پست در گذشته و شاید در یک سوم تا نصف کشورها، شیپور و بوق بوده است. شیپور در اصل متعلق به ایرانیان و چاپار در زمان هخامنشیان بوده است. چاپارها به هنگام رساندن نامه‌ها با شیپور مردم را مطلع می‌کردند. رنگ زرد هم به نوعی رنگ اطلاع رسانی است چرا که صندوق‌ها و ماشین‌های پست در اکثر نقاط جهان، کتاب اول و باجه‌های تلفن همگی زرد هستند.

آرم اولیه این شرکت، آرمی است که از حرکت کمتری برخوردار است. اما آرم کنونی دارای قوس‌های بیشتری است که حرکت را در این آرم بیشتر القا می‌کند.

● آرم شرکت زمزم طرحی از قباد شیوا

آرم شرکت زمزم در سال ۱۳۶۵ توسط قباد شیوا گرافیست ایرانی طراحی شده است. شیوا دو سال پس از اتمام تحصیل در آمریکا به ایران باز می‌گردد و با علاقه پیگیر پروژه‌های گرافیکی می‌شود. قباد شیوا داستان طراحی این آرم را اینگونه برای خبرنگار فارس روایت کرد: در سال ۱۳۶۵ برای شرکت ساسان این آرم را طراحی کردم که به عقیده خودم گزینه‌های بهتری نیز در اتودهای آن وجود داشت. چند نمونه اتود و ماکت برای قوطی‌های نوشابه طراحی شد که در نهایت قوطی‌ها برای ساخت به کشور سوییس سفارش داده شدند.

وی ادامه می‌دهد: هنگامی که چند نمونه اتود زدم از طرف سفارش دهنده همه آنها مورد قبول قرار گرفت و گفتند که هر کدام را بر روی یک نوع قوطی ثبت می‌کنند. شیوا با مزاح از نبود نوشابه دایت در آن زمان می گوید و ادامه می‌دهد: اتفاقا یکی از آرم‌ها را برای نوشابه دایت انتخاب کردند در حالی که در آن زمان هنوز مهندسین شرکت ساسان فرمول نوشابه دایت را به کار نگرفته بودند.

پس از این که آرم اصلی نوشابه زمزم بر روی قوطی‌ها نقش بست کم کم مردم آن را در خاطر سپردند.

اما این آرم که تنها جنبه Trade Name و نوشتاری دارد پس از چند سال از طرف سفارش دهنده تغییراتی در آن داده می‌شود. کلمه زمزم که در ابتدا جدا نوشته می‌شده است پس از چند سال «ز» دوم به قسمت اول کلمه زمزم متصل می‌شود.

برج میلاد هم که از ساخت و افتتاح آن مدت زیادی نمی‌گذرد آرمش را قباد شیوا طراحی کرده است. پس از ۸ اتود اولیه در نهایت از طرف سفارش دهنده باز هم آرمی انتخاب می‌شود که به عقیده وی بهتر از آنها هم در میان اتودها وجود داشته است.

آرم کنونی برج میلاد نشان دهنده قسمت فوقانی برج است که تمامی هیکل برج به صورت نگاتیو در آن دیده می‌شود و در کنار آن به دو زبان انگلیسی و فارسی نام برج میلاد نوشته شده است.

● آرم‌های شناخته شده و طراحان ناشناس

نبود منبع و شناسنامه‌ای برای پدیدآورندگان آرم‌های آشنا یکی از نکات حائز اهمیت درباره آرم‌های طراحی شده در سی سال انقلاب اسلامی است.

آرم شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، بانک تجارت، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، شرکت آب و فاضلاب، سازمان هواپیمایی کشوری، بانک کشاورزی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، هواپیمایی آسمان، سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان تامین اجتماعی، جهاد سازندگی، بانک ملی ایران، بانک ملت و سازمان انرژی اتمی تنها چند نمونه از آرم‌های مطرحی هستند که نام طراحان آنها همچنان ناشناخته است.

همان طور که پیشتر اشاره شد کتاب « درآمدی بر تحلیل عناصر تصویری در آرم» جز معدود منابعی است که تمامی آرم‌های طراحی شده پس از انقلاب اسلامی و متعلق به دستگاه‌ها و نهادهای دولتی را در بر دارد. فهیمه پهلوان پژوهشگر و نویسنده این کتاب در گفت و گو با فارس از نحوه اطلاع از نام طراحان این آرم‌ها گفت: در زمان گردآوری آرم‌های دولتی، دانشگاه هنر، ناشر این کتاب با تمامی ارگان‌های دولتی مکاتبه و درخواست نام طراح آرم آن نهاد دولتی را کرد که در نهایت نام بعضی از آرم‌ها ناشناس مطرح شد.

در حال حاضر برخی از آرم‌های موجود در این کتاب فاقد نام طراح هستند.

کیمیا ملکی