نگاهی به آیین های رمضان در بوشهر

در سرزمین پرآیین جنوب ایران, استان بوشهر ـ این باریکه خاکی خفته در شمال خلیج فارس ـ که آیین های سور و سوگش زبان زد است و اغلب مقالات و کتب پژوهشی به آن ها پرداخته اند در سایر ماه ها و ایام دیگر سال نیز می توان آیین هایی در این سرزمین یافت که کمتر درباره آن ها سخن گفته شده است

در سرزمین پرآیین جنوب ایران، استان بوشهر ـ این باریکه خاکی خفته در شمال خلیج فارس ـ که آیین‌های سور و سوگش زبان زد است و اغلب مقالات و کتب پژوهشی به آن‌ها پرداخته‌اند؛ در سایر ماه‌ها و ایام دیگر سال نیز می‌توان آیین‌هایی در این سرزمین یافت که کمتر درباره آن‌ها سخن گفته شده است. یکی از این ماه‌ها ماه خجسته رمضان است که با شور و حالی دیگر در استان بوشهر برگزار می‌شود.

هر چند امروز همه بر این باورند که هجوم تکنولوژی‌های غریب به زندگی انسان معاصر او را از زندگی آیینی دور کرده است اما در این دیار که اتفاقا در تمام قرون گذشته در معرض هجوم بوده، هنوز هم ساکنان این سامان به آیین‌ها و باورهای مذهبی خود، در کنار زندگی مدرن ایمان دارند.

در مقاله پیش رو برخی از آیین‌هایی که در ماه رمضان در استان بوشهر برگزار می‌شود معرفی شده‌اند. بعضی از این آیین‌ها منحصرا در این ماه برگزار می‌شوند و برخی هم زیر مجموعه آیین‌های سوگی هستند که در سایر روزهای سوگ در طول سال نیز برگزار می‌شوند.

● (Geray Goshoo)گری گشو

«گری گشو» آیینی است که در شب پانزدهم ماه رمضان توسط خردسالان و نوجوانان در استان بوشهر برگزار می‌شود. آیینی با پیشینه‌ای قوی در فرهنگ مردم این دیار که هنوز هم در برخی از نقاط این استان خصوصاً نواحی شمالی آن برگزار می‌شود. روزگاری نه چندان دورتر از امروز نوجوانان هر محل منتظر رسیدن ماه رمضان بودند تا این آیین شاد را برگزار نمایند. شاید کمترین جوان امروزی را بتوان یافت که در دوره نوجوانی‌اش در این آیین شرکت نکرده باشد.

واژه «گری» شکسته شده «گره» و واژه «گشو» بومی شده کلمه «گشایش» است؛ بنابراین «گری گشو» یعنی «گره گشایی». به روایت دهخدا «گره گشایی عبارت است از آسان شدن کار، گشوده شدن گره است.»

در چرایی نام این آیین گفته‌اند، به سبب این که برخی از دشمنان پیغمبر اسلام به دلیل مرگ همه پسرانش او را بلاعقب می‌خواندند، در شبی که حضرت امام حسن مجتبی(ع) دیده به جهان گشود مسلمین جشنی برپا کردند به خاطر برآورده شدن آمال و آرزویشان. در واقع آن‌ها معتقد بودند خداوند گرهی را گشوده است؛ و به همین سبب این آیین «گره گشایی» نام گرفت که بومی شده آن در گویش بوشهری شده است «گری گشو».

برگزارکنندگان این آیین خردسالان و نوجوانان هستند. در هر محل تعدادی از نوجوانان گروهی برای خود تشکیل می‌دهند. تعداد این گروه‌ها در هر محل متفاوت است. معمولا در هر گروه حداقل پنج و حداکثر دوازده نفر عضو هستند که در دست هرکدام از آن‌ها کیسه‌ای است. این گروه‌‌ها در شب پانزدهم ماه رمضان بعد از افطار در کوچه پس کوچه‌ها هروله کنان راه می‌افتند و با هم شعر می‌خوانند:

● گری گشو سرت بشو پی آرد و جو

و مدام این شعر را تکرار می‌کنند و در حیاط‌ها دق الباب می‌کنند و پشت در، در حالی که این شعر را می‌خوانند منتظر صاحب‌خانه می‌مانند. معمولا زنان از چند روز قبل با درست کردن تخمه‌های محلی (تخمه بو داده) و گندم برشته، خود را آماده این آیین کرده‌اند.آن‌ها با شنیدن صدای گری گشو در حیاط را به روی بچه‌ها می‌گشایند و در کیسه هرکدام از اعضای گروه مقداری تخمه بو داده، گندم برشته و شیرینی جات می‌ریزند. وقتی همه اعضا گروه عیدی خود را دریافت کردند با خوانش شعری در وصف دارا بودن صاحب خانه از او تشکر می‌کنند و به سمت خانه‌ای دیگر حرکت می‌کنند. آن‌ها این شعر را می‌خوانند:

خونه گچی پر همه چی

و مدام آن را تکرار می‌کنند.

اما گاه دیده می‌شود برخی از خانه‌ها از این گروه‌ها استقبال نمی‌کنند؛ برخی در را باز می‌کنند و به آن‌ها می‌گویند که چیزی تهیه نکرده‌ایم که به شما بدهیم. برخی دیگر نیز برای اذیت و آزار آن‌ها، آب رویشان می‌پاشند. اما شرکت کنندگان در جواب خانه‌هایی که به هر دلیل از آن‌ها استقبال نمی‌کنند می‌خوانند:

خونه شلی پر گی گلی

و یا:

خونه گدا هیچی ندا

و یا در برخی از نقاط دیگر می‌خوانند:

خونتون دراز آبو پر گی گراز آبو

هر گروه پس از طی طریق در محله خود، گوشه‌ای در کنار هم می‌نشینند و کیسه‌های خود را که پر از شیرینی ‌و تخمه‌های محلی است با هم قیاس می‌کنند و اتفاقات و حوادث تلخ و شیرینی را که در طول مسیر برایشان رخ داده مرور می‌کنند.

«گری گشو» در شب تولد امام حسن مجتبی(ع)، شب پانزدهم ماه رمضان برگزار می‌شود.

● (Dom Dom sahari)دم دم سحری

«دم دم سحری» آیینی است که در عهد پارینه، نیمه شب‌ها در تمام طول ماه رمضان برگزار می‌شده و هدف عمده آن بیدار کردن مردم جهت «سحری خوردن» و راز و نیازهای شبانه در این ماه بود. شگفت این که این آیین در زمانه‌ای که از در و دیوار خانه‌ها ساعت می‌بارد و از گوشی‌های تلفن همراه انواع و اقسام صداهای زنگ ساعت شنیده می‌شود، باز هم این آیین در کوچه پس کوچه‌های بافت قدیم بوشهر برگزار می‌شود. ساکنان این نواحی متفق القولند که بیدار شدن با صدای «دم دم سحری» حال و هوای دیگری دارد و بیشتر به اصل آن چیزی که در ماه رمضان در پی آنیم نزدیک است.

آیین «دم دم سحری» در هر محل تنها توسط دو نفر انجام می‌شود. یک نفر از این دو فانوسی در دست می‌گیرد و نفر دوم دمام بر دوش انداخته و بر آن با ریتمی خاص می‌کوبد. این دو در کنار هم نیمه شب‌ها راه می‌افتند و ضمن کوبیدن بر دمام که ریتمی سه ضربی دارد و خاص خود این آیین است با هم اشعاری خاص می‌خوانند. اشعاری که توسط این دو خوانده می‌شود اشعاری مذهبی است که معمولا نوعی دعا به شمار می‌رود:

یا للدان،یا للدان،یا للدان

علیکم السلام یا شهر رمضان

یا شهر صیام، علیک السلام

خداوندا تو ستاری

همه خوابند تو بیداری

به حق خوت که بیداری

همه عالم نگهداری

در شب‌های احیا اشعاری که در این آیین خوانده می‌شود تغییر می‌کند. اشعار این شب‌ها حزن انگیز است:

الوداع،الوداع،الوداع

الوداع یا شهر رمضان

الوداع،الوداع،الوداع

الوداع یا شهر صیام

این آیین در تمام شب‌های ماه رمضان توسط همین دو نفر برگزار می‌شود. این دو، صبح روز عید فطر و پس از برگزاری نماز، با همان اسباب و وسایل همراه در آیین، فانوس در دست و دمام بر دوش در همان محل و در همان کوچه پس کوچه‌ها می‌گردند و با همان ریتمی که نیمه شب‌ها می‌نواختند، بر دمام می‌کوبند؛ با این تفاوت که این بار همراه نواختن دمام شعر نمی‌خوانند. نیت اینان در واقع خبر کردن مردم برای دادن پاداش و دست مزد به آن‌ها به خاطر برگزاری این آیین است.

مردم هر محل به کسانی که آیین «دم دم سحری» را برگزار می‌کنند «دم سحری» می‌گویند. «دم» در گویش محلی به معنای زمان است و عبارت «دم سحری» در واقع یعنی کسانی که زمان شروع سحر برای خوردن سحری را اعلام می‌کنند.

در شخصیت شناسی «دم سحری‌ها» می‌توان گفت اینان اغلب از قشر ضعیف جامعه بودند که ضمن داشتن تعصبات مذهبی، نیم نگاهی هم به جنبه اقتصادی این آیین داشتند.

«دم دم سحری» هنوز هم در بوشهر برگزار می‌شود.

● عید تهلو (عید تهلک)

«تهل» (بر وزن سهل) در گویش بوشهری به معنای «تلخ» است؛ و «عید تهلو» یا « عید تهلک» یعنی عیدی (با توجه به معنای شادی که از آن به ذهن متبادر می‌شود) که برای عده‌ای (خانواده‌ای) تلخ شده است.

مراسم «عید تهلو» را تنها خانواده‌هایی برگزار می‌کنند که حدفاصل عید فطر سال گذشته تا عید فطر امسال یکی از اعضا خانواده خود را از دست داده باشند. در صورت در گذشت عزیزی در این فاصله زمانی، خانواده متوفی، پس از نماز عید فطر در خانه خود میزبان خویشان، اقوام و آشنایانی می‌شوند تا به آن‌ها سر بزنند و ضمن قرائت فاتحه‌ای برای عزیز از دست رفته یاد وی و نبودش را در روز عید گرامی بدارند. برگزارکنندگان معمولا از مهمانان خود با چای و شیرینی و شربت پذیرایی می‌کنند. برگزاری این مراسم بر خلاف مراسم سوم و هفت و چهلم که در مساجد برگزار می‌شود، در خانه متوفی برگزار می‌شود و خیلی هم مفصل نیست. مراسمی ساده، تنها برای شادی روح عزیز از دست رفته.

«عید تهلو» همچنان برگزار می‌شود.

● گره زدن ریسمان

آیین «گره زدن ریسمان» که در زبان توده به «الغوث» مشهور است در ماه رمضان در شب‌های احیاء برگزار می‌شود.

شرکت کنندگان در مراسم شب احیاء معمولاً یک ریسمان ۵۰ سانتی برای برگزاری این آیین که هنگام قرائت دعای جوشن کبیر انجام می‌شود، با خود به همراه دارند.

در دعای جوشن کبیر یک هزار بار اسماء الهی بر زبان‌ها جاری می‌شود و در پایان هر ده اسم همه شرکت‌کنندگان به شکل همسرایی با هم می‌خوانند:

«سبحانک یا لا اله الا انت. الغوث الغوث خلصنا من النار یا رب»

شرکت‌کنندگان، هم زمان با خواندن این آیه ریسمان خود را گره می‌زنند و برآن گره فوت می‌کنند. با توجه به این که صد بار آیه یاد شده را همسرایی می‌کنند بنابراین صد گره بر ریسمان زده می‌شود. این ریسمان صد گرهی به چیزی تبدیل شده که مقدس است و می‌تواند شفابخش کودکان و بیماران باشد. بنابراین آن را در گردن کودکان می‌اندازند و یا برخی آن را در آب می‌گردانند وآب را با نیت شفا به بیماران می‌نوشانند.

نکته دیگری که در این آیین انجام می‌شود این است که در آغاز خوانش دعای جوشن کبیر، سطل نسبتاً بزرگی پر از آب در محل برگزاری مراسم می‌گذارند و تسبیحی پاک که بیش از این هیچ استفاده‌ای از آن نشده را به دست فردی که در محل، معتمد و قابل احترام است می‌دهند. این فرد در کنار سطل آب می‌نشیند و هر بار با همسرایی « الغوث الغوث » توسط مردم تسبیح را در آب می‌چرخاند. پس از پایان مراسم این آب را که حالا متبرک شده است بین مردم توزیع می‌کنند.

«الغوث» هنوز هم با هیجان و علاقه وافر بین مردم برگزار می‌شود.

● روضه‌خوانی

آیینی که شب‌های ماه رمضان را نسبت به سایر ماه‌های قمری متفاوت می‌کند، روضه‌خوانی است. آیینی که حتی در دور افتاده‌ترین نقاط هم برگزار می‌شود. روضه‌‌خوانی حال و هوای دیگری به شب‌های این ماه می‌دهد. در استان بوشهر خانه‌های بی‌شماری هستند که از دیرباز به شکل موروثی این آیین را در رمضان برگزار می‌کنند. روضه خوانی اغلب در خانه‌های قدیمی در دو بخش زنانه و مردانه برگزار می‌شود. معمولا در هر محل یک یا دو خانه هستند که این آیین را برگزار می‌کنند. استقبال از روضه‌خوانی‌ها در منازل بسی شورانگیز است. این مراسم اغلب با قرائت قرآن به صورت زنده آغاز می‌شود و پس از خوانش یک جزء از قرآن روضه خوان به منبر می‌رود. قصه‌هایی که روضه خوانان برای بحث خود انتخاب می‌کنند اغلب سرگذشت ائمه و امامان و قصص قران کریم است؛ البته روضه خوانان امروزی نیز بیشتر مسائل و مباحث روز را تشریح می‌کنند. با توجه به این که اهل مجلس اغلب میانسال و سالدار هستند، بیشتر تمایل دارند قصه‌ها و روایات مذهبی را بشنوند تا تحلیل‌ها و مسائل روز را.

روضه‌خوانی‌های جنوب با ذکر مصیبت پایان می‌یابد. در استان بوشهر روضه خوانان بنام و یگانه‌ای از دیرباز نام و نشان خود را بر سر زبان‌ها انداختند که ویژگی عمده و خاصشان در روضه‌خوانی صدای ماندگار و دلنشینشان در خوانش ذکر مصبیت‌ها بوده است. ذکر مصیبت‌ها با آواها و نواهای بومی فضای ویژه‌ای به این بخش روضه‌خوانی‌ها می‌دهد و این آیین را نسبت به نمونه‌های بیرونی خاص می‌کند.

● مقابله

مقابله شکل خاصی از قرائت قرآن در ماه رمضان است که به شکل دسته جمعی (گروهی) انجام می‌شود. از قدیم الایام رسم بر این بوده است که در این ماه هر شب یک جزء از قرآن مجید خوانده شود. به همین سب در برخی خانه‌ها عده‌ای برای قرائت قرآن دور هم جمع می‌شوند. یک نفر که معمولا مسن‌تر از سایر اهل مجلس و البته آشنا به قواعد قرائت قرآن است در صدر مجلس می‌نشیند و حضار یک به یک شروع به خواندن می‌کنند. هر نفر موظف است تنها بخشی از یک جز را بخواند تا نوبت به همه نفرات حاضر در مجلس برسد. شخصی که بر صدر مجلس نشسته وظیفه دارد قرائت غلط قاریان را تصحیح نماید و فرد قاری موظف است پس از اشاره به اشتباهش در خوانش، مجددا یک سطر برگردد و صحیح بخواند تا اجازه یابد قرائت خود را ادامه دهد. هر شب تنها یک جز خوانده می‌شود و بدین ترتیب شب سی‌ام رمضان قرآن ختم می‌شود. یکی از قواعد برگزاری این آیین این است که در طول خوانش قرآن هیچ گونه پذیرایی از شرکت‌کنندگان به عمل نمی‌آید. رسم بر این است که پس از پایان قرائت پذیرایی که معمولا چای، قهوه و البته قلیان است انجام می‌شود. اغلب پس از مقابله، دعای افتتاح و دعاهای مخصوص هر شب خوانده می‌شود و سپس روضه خوانی آغاز می‌گردد.

«مقابله» در میان نسل گذشته جایگاه ویژه‌ای دارد؛ قرائت زیبا با صداها و نواهای دلنشین، یکی از ویژگی‌های این آیین است که توسط قاریان رعایت می‌شود. مقابله، در واقع یک نوع رویارویی صداهای دلنشین با هم است.

● سینه زنی دواره‌ای (سینه زنی سنتی)

سینه زنی سنتی بوشهر که به سینه زنی دواره‌ای نیز مشهور است شکلی از آیین سوگ است که نمونه بیرونی ندارد و منحصراً از دل فرهنگ این دیار زاده شده است. سینه زنی دواره‌ای به سبب شکل و ساختار جذابش در میان همه نسل‌ها همواره مورد توجه بوده و به همین خاطر از آن دست آیین‌هایی است که برگزاری‌اش هیچ گاه سیر نزولی نپیموده است.

سینه زنی دواره‌ای در ماه رمضان در برخی محلات تنها سه شب و در برخی دیگر پنج شب برگزار می‌شود. این آیین حد فاصل ۱۹ تا ۲۳ رمضان، شب‌ها در مساجد برگزار می‌شود.

این آیین همان طور که از نامش(دواره‌ای) پیداست به شکل دایره‌ای انجام می‌شود و حرکت مواج پاها در آن نقش محوری دارد. تلفیق توامان چهار رکن مهم این آیین یعنی موسیقی، حرکت، شعر و همسرایی جذابیت خاص و ویژه به این آیین بخشیده است.

هر چند ارکان یاد شده را به تنهایی می‌توان مورد مطالعه قرار داد اما ویژگی منحصر به فرد این آیین این است که از در دل همدیگر قرار گرفتن این ارکان جذابیت پیدا و پنهانش نمود پیدا می‌کند.

سینه زنی سنتی بوشهری در ایام سوگ مذهبی در طول سال برگزار می‌شود و در هر زمان شرکت کنندگان بسیاری در آن حضور پیدا می‌کنند.

● تعزیه

تعزیه نمایش ملی مذهبی ایرانیان که بیشتر در ایام محرم و صفر نمود اجرایی دارد، در سایر ایام سال نیز کم و بیش به سبب مناسبت‌های مذهبی گاه در برخی مجالس برگزار می‌شود. در ماه رمضان نیز در استان بوشهر تنها یک مجلس تعزیه برگزار می‌شود. مجلس شهادت حضرت علی (ع) که در شب بیست‌ویکم ماه رمضان اجرا می‌شود.

مجالس تعزیه استان بوشهر به شکل میدانی اجرا می‌شوند. مجلس شهادت حضرت علی (ع) نیز، در شب احیاء و پس از مراسم روضه‌خوانی و دعای مخصوص شب احیاء در نیمه‌های شب در میادین نزدیک مساجد برگزار می‌شود.

● سخن پایانی

بحث آیین شناختی و فرهنگ شناختی ماه رمضان در استان بوشهر بحث مفصلی است که در این جا تنها چند نمونه از آیین‌های نمایشی مورد مطالعه قرار گرفت و گرنه مطالعات مردم شناختی در حوزه خوراکی‌های خاص این منطقه در این ماه، نذر و نذوزات مردم، بازی‌های شبانه کودکان و نوجوانان، پخت و پز نان‌های خاص این ماه و... خود حدیث مفصلی است که باید در مجالی دیگر مورد مطالعه، تحقیق و پژوهش قرار بگیرد.

جهانشیر یاراحمدی