جمعه, ۷ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 26 April, 2024

مجله ویستا

بعثت و اهداف آن

«بعثت‏» انقلاب بزرگ برضد جهل، گمراهی، فساد و تباهی است. و سزاوار منت‏گذاری خداوند و در بردارنده حكمت و تربیت است. بحث درباره آن گسترده و عمیق و از زوایای مختلف قابل بررسی است.

این نوشتار تلاش دارد تا این مطالب را به صورت بسیار فشرده، مورد پژوهش قرار دهد:

الف ) آغاز بعثت.

ب ) نخستین آیات نازل شده.

ج ) منت‏گذاری خداوند به خاطر نعمت‏بزرگ بعثت.

د ) فلسفه و اهداف بعثت.

الف ) آغاز بعثت

سرآغاز تاریخ اسلام از روزی شروع می‏شود كه پیامبراسلام صلی الله علیه و آله درخلوت محبوب، در دل غاری كه در دامن كوهی در شمال مكه بود، صدایی شنید:

«یامحمد اقرا» ; ای محمد! بخوان! (او شگفت زده) گفت: چه بخوانم؟ گفت: ای محمد!

«اقرا باسم ربك الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقرا و ربك الاكرم، الذی علم بالقلم، علم الانسان ما لم یعلم.» (۱) ;

بخوان به نام پروردگارت كه (جهان را) آفرید. همان كه انسان را از خون بسته‏ای خلق كرد. بخوان كه پروردگارت از همه بزرگوارتر است، همان كه به وسیله قلم تعلیم نمود و به انسان آنچه را نمی‏دانست، یاد داد. (۲)

جبرئیل به حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود:

«ارسلنی الله الیك لیتخذك رسولا» (۳)

خداوند مرا به سوی تو فرستاده است، تا تو را پیامبر این امت قرار دهم.

حضرت محمد صلی الله علیه و آله هرساله مدتی به كوه «حرا» (۴) می‏رفت و به عبادت و راز و نیاز و تفكر می‏پرداخت تا این كه روزی فرشته‏ای به او گفت: ای محمد! بخوان! محمد صلی الله علیه و آله گفت: چه بخوانم؟ فرشته آیات آغازین سوره علق را بر وی قرائت كرد و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز آن‏ها را خواند. (۵)

تاریخ نگاران با آن كه تلاش فراوان در ثبت رویدادهای تاریخ اسلام، به ویژه تاریخ زندگی پیامبراسلام صلی الله علیه و آله داشته‏اند، تا آن جا كه به جزئیات رفتارها، روش‏ها و منش‏های آن حضرت اشاره نموده‏اند، امابسیار جای تاسف است كه برخی از رویدادهای مهم و اساسی، مانند: تاریخ ولادت، مبعث و معراج، مكان معراج، تاریخ رحلت، تاریخ تغییر قبله و موارد دیگر با دقت ثبت نشده و اختلاف‏هایی را میان مورخان برانگیخته است كه شاید منشا اختلاف را بتوان در اغراض سیاسی یا بی‏توجهی به مسائل موجود، اجتهادهای شخصی و از همه مهمتر، روگردانی از ابواب علم پیامبر صلی الله علیه و آله و نیاموختن مفاهیم از سرچشمه زلال اهل‏بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و موارد دیگر جستجو نمود.

آغاز بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله چه زمانی است؟ دیدگاه معروف و مورد اتفاق شیعه امامیه ۲۷ رجب است. اما در میان دانشمندان اهل‏سنت، در زمان دقیق آن اختلاف زیادی است. برخی از اهل‏سنت مبعث را در رمضان و برخی دیگر در ربیع الاول دانسته‏اند. در مورد روز مبعث نظرهای متفاوتی ارائه شده است:

▪ ۱- ۱۷ رمضان: طبری در تاریخ الرسل و الملوك و ابن سعد در طبقات الكبری (۶) به این قول اشاره نموده‏اند.

▪ ۲- ۱۸ رمضان: ابن اثیر در الكامل فی التاریخ (۷) این دیدگاه را به ابوقلابه عبدالله بن زید جرمی - از محدثان اهل سنت - نسبت داده و طبری (۸) نیز بدان اشاره نموده است.

▪ ۳- ۱۹ رمضان: ابن اثیر به این دیدگاه نیز اشاره نموده است. (۹)

▪ ۴- ۲۰ رمضان: یعقوبی در تاریخ خود روایت كرده است كه ده روز مانده به آخر رمضان، در روز جمعه پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد. (۱۰)

▪ ۵- ۲۴ رمضان: طبری در این باره چنین می‏نویسد: «وقال آخرون: بل انزل لاربع وعشرین لیلهٔ خلت منه‏» (۱۱) ; برخی گفته‏اند: قرآن در شب ۲۴ رمضان نازل شده است.

▪ ۶- ۲۵ رمضان: علامه طباطبایی (۱۲) این دیدگاه را به برخی از محققان و مفسران اهل سنت نسبت می‏دهد.

منشا اشتباه این چند دیدگاه كه آغاز نزول نخستین آیات قرآن را ماه رمضان می‏دانند، این است كه قائلین، میان زمان بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و زمان نزول دفعی قرآن به عنوان كتابی كامل و مستقل خلط كرده‏اند; چون آن‏ها برای تاریخ بعثت‏به آیاتی استدلال كرده‏اند كه ناظر به نزول قرآن در شب قدر و ماه رمضان می‏باشد. (۱۳) زیرا خداوند می‏فرماید:

«انا انزلناه فی لیلهٔ القدر» (۱۴)

«ما قرآن را در شب قدر نازل كردیم‏»

و نیز می‏فرماید:

«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن‏» (۱۵)

«ماه رمضانی كه قرآن در آن نازل شده است.»

بنابراین قرآن در شب قدری كه در ماه رمضان است، نازل شده است.

این استدلال صحیح نیست; زیرا این آیات ناظر به نازل شدن تمام قرآن به عنوان یك كتاب مستقل و كامل است كه از آن، به «نزول دفعی‏» تعبیر می‏كنند; درحالی كه در آغاز بعثت تنها چند آیه به رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است، (پنج آیه آغازین سوره علق) كه خود آغاز «نزول تدریجی‏» است. درنتیجه، زمان نزول قرآن با زمان نازل شدن تمام قرآن به عنوان كتابی كامل و مستقل فرق دارد.

▪ ۷- ۳ ربیع الاول: حلبی این نظر را روایت كرده است. (۱۶)

▪ ۸- ۸ ربیع الاول: ابن اثیر از ابن‏عبدالبر نقل كرده است: بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز دوشنبه ۸ ربیع الاول درسال ۴۱ از عام الفیل بوده است. (۱۷)

▪ ۹- ۱۰ ربیع الاول: مسعودی می‏نویسد: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله به ۴۰ سالگی رسید، در روز دوشنبه ۱۰ ربیع الاول خدای عزوجل او را برهمه مردم مبعوث كرد. (۱۸)

▪ ۱۱- ۱۲ ربیع الاول: این، نظر كسانی است (۱۹) كه بعثت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را در روزی كه پیامبر به چهل سالگی رسید، دانسته‏اند و چون تولد آن حضرت بنا به دیدگاه اكثر اهل سنت، ۱۲ ربیع الاول است، بعثت آن حضرت نیز در همین روز است.

▪ ۱۲- ۲۷ رجب: این، دیدگاه معروف شیعه است كه عده‏ای (۲۰) از دانشمندان ادعای اجماع و اتفاق علمای مذهب شیعه برآن را نیز نموده‏اند و به دلایلی، صحیح‏ترین دیدگاه می‏باشد. از جمله این كه روایاتی از امامان معصوم علیهم السلام در این زمینه وارد شده است كه ضمن تعیین تاریخ بعثت، به اعمال مستحبی مانند روزه در این روز نیز سفارش شده كه نمایشی از عظمت و گرامی‏داشت این روز است.

امام صادق علیه السلام می‏فرماید:

«و لا تدع صیام یوم سبعهٔ و عشرین من رجب فانه هو الیوم الذی انزلت فیه النبوهٔ علی محمد و ثوابه مثل ستین شهرا» (۲۱)

روزه ۲۷ رجب را ترك نكنید; زیرا روزی است كه نبوت برمحمد صلی الله علیه و آله نازل شده است و ثواب روزه آن روز مانند ۶۰ ماه روزه گرفتن است.

امام رضا علیه السلام می‏فرماید:

«خداوند محمد صلی الله علیه و آله را جهت رحمت جهانیان به نبوت برگزید. كسی كه در این روز روزه بگیرد، خداوند روزه ۶۰ ماه را برای او ثبت می‏كند.» (۲۲)

در وسائل الشیعه ۷ روایت در این زمینه ذكر شده است. (۲۳)

روایاتی از اهل سنت نیز همین تاریخ را تایید می‏كنند، از جمله در سیره حلبی از ابوهریره نقل شده است كه گفت: كسی كه روز ۲۷ رجب را روزه بگیرد، خداوند ۶۰ ماه روزه، برای او ثبت می‏كند. «و هو الیوم الذی نزل فیه جبراییل علی‏النبی صلی الله علیه و آله بالرسالهٔ و اول یوم هبط فیه جبرائیل‏» (۲۴) ; و این، همان روزی است كه جبرئیل برپیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر رسالت نازل شد و نخستین روزی بود كه او فرود آمد.

ب ) نخستین آیات

هماهنگی آغاز بعثت‏با نازل شدن نخستین آیات قرآن كریم، باعث‏شده است تا مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنی و حدیث‏به بررسی و تعیین نخستین آیات نازل شده برپیامبر صلی الله علیه و آله بپردازند. دیدگاه‏هایی در این باره وجود دارد كه مهم‏ترین آن‏ها عبارتند از:

۱) پنج آیه نخست‏سوره علق.

۲) سوره فاتحهٔ الكتاب. (۲۵)

۳) سوره مدثر. (۲۶)

دیدگاه نخست پرطرفدارترین دیدگاه در میان مورخان، مفسران و دانشمندان علوم قرآنی و حدیث می باشد. از میان مورخان; مسعودی (۲۷) ، ابن‏هشام (۲۸) ، ابن‏اثیر (۲۹) ، طبری (۳۰) ، و یعقوبی در كتاب‏های خود و از میان مفسران شیعه، صاحبان تفاسیر: تبیان، مجمع البیان، المیزان، نمونه و از میان مفسران اهل‏سنت; صاحبان تفاسیر: طبری (كه حدود یازده روایت در این باره ذكر می‏كند.) ، درالمنثور، انوارالتنزیل و اسرارالتاویل (معروف به تفسیر بیضاوی) و تفسیرالقرآن العظیم جزو طرفداران این نظریه هستند.

از میان كتاب‏های علوم قرآنی می‏توان به «الاتقان (۳۱) » ، «التمهید فی‏علوم القرآن (۳۲) » ، «البرهان (۳۳) » ، و... اشاره نمود.

افزون بر آن كه، مضمون آیات نخست‏سوره علق نیز این دیدگاه را تایید می‏كند; چون رسالت و نبوت كه از بزرگ‏ترین نعمت‏های الهی است، در این سوره با اسم رب شروع می‏شود و از آفرینش، دانش و قلم كه مهم‏ترین مفاهیم و معارفند، در این سوره سخن به میان می‏آید.

مهم‏ترین دلیل این است كه روایات رسیده از امامان معصوم علیهم السلام آیات آغازین سوره علق را نخستین آیات نازل شده در غار حرا می‏دانند. امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «اول ما نزل علی رسول الله صلی الله علیه و آله بسم الله الرحمن الرحیم، اقرا باسم ربك...» (۳۴) ; نخستین چیزی كه بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد، «...اقرا باسم ربك...» بود.

امام هادی علیه السلام نیز فرمود: جبرئیل به محمد صلی الله علیه و آله گفت:

«اقرا قال: و ما اقرا قال: اقرا باسم ربك الذی خلق.» (۳۵)

طبری (۳۶) از علمای اهل سنت در تفسیر خود، ۱۱ روایت و سیوطی (۳۷) ۱۵ روایت نقل می‏كند، مبنی براین كه در آغاز بعثت نخستین آیات سوره علق بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است.

طرفداران دیدگاه دوم اندك است. صریح‏ترین كسی كه در این زمینه سخن گفته، «زمخشری‏» در تفسیر «كشاف‏» (۳۸) است: «اكثرالمفسرین علی ان الفاتحهٔ اول ما نزل‏» ; بیشتر مفسران برآنند كه سوره فاتحه نخستین چیزی است كه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد.

با آن كه بیش‏تر مفسران دیدگاه اول را پذیرفته‏اند، نسبت دادن این قول به بیش‏تر مفسران، ناصحیح به نظر می‏رسد.

نویسنده:حسین علوی‏مهر

پی‏نوشتها:

۱- سوره علق، آیه ۵- ۱.

۲- بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۲۰۶.

۳- همان، ص ۱۸۴.

۴- «حرا» نام كوهی است كه در شمال مكه قرار دارد. در نقطه شمالی آن غاری است كه ارتفاع آن به قدر یك قامت انسان است. قسمتی از داخل غار با نور خورشید روشن می‏شود و قسمت‏های دیگر آن در تاریكی است. (ر.ك: فرازهایی از تاریخ پیامبراسلام (ص)، ص ۹۲) .

۵- تلخیص التمهید، ج ۱، ص ۶۲.

۶- طبقات الكبری، ج ۱، ص ۱۹۲; تاریخ طبری، ج ۲، ص ۴۴ و الكامل فی‏التاریخ، ج ۲، ص ۳۰.

۷- الكامل فی‏التاریخ، ج ۲، ص ۳۰.

۸- تاریخ طبری، ج ۲، ص ۴۴.

۹- الكامل فی‏التاریخ، ج ۲، ص ۳۰.

۱۰- تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۰.

۱۱- تاریخ طبری، ج ۲، ص ۲۲.

۱۲- تفسیرالمیزان، ج ۲، ص ۱۹.

۱۳- همان; سیره نبویه، ج ۱، ص ۲۳۹ و تلخیص التمهید، ج ۱، ص ۶۸.

۱۴- سوره قدر، آیه ۱.

۱۵- سوره بقره، آیه ۱۸۵.

۱۶- سیره حلبی، ج ۱، ص ۳۸۴.

۱۷- تاریخ پیامبراسلام (ص)، آیتی، ص ۸۴.

۱۸- همان، ص ۸۴، به نقل از: «التنبیه و الاشراف‏» ، ص ۱۹۸.

۱۹- التمهید، ج ۱، ص ۶۸، به نقل از سیره حلبی، ج ۱، ص ۲۳۸.

۲۰- از جمله: علامه مجلسی در بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۱۹۰ واز معاصرین: آیهٔ‏الله سبحانی، فروغ ابدیت، ج ۱، ص ۲۳۲ و آیهٔ‏الله معرفت در تلخیص التمهید، ج ۱، ص ۶۶.

۲۱- وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۲۹، ابواب صوم مندوب، باب ۱۵.

۲۲- فروع كافی، ج ۴، ص ۱۴۹.

۲۳- وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۲۹، برای اطلاع بیش‏تر به كتاب «موسوعهٔ‏التاریخ الاسلامی‏» ، شیخ محمدهادی یوسفی غروی، ج ۱، ص ۳۸۰ مراجعه شود.

۲۴- سیره حلبی، ج ۱، ص ۳۸۴.

۲۵- مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۷۸۰.

۲۶- همان.

۲۷- مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۸۲.

۲۸- سیره نبوی، ج ۱، ص ۲۳۹.

۲۹- الكامل فی‏التاریخ، ج ۲، ص ۳۲.

۳۰- تاریخ طبری، ج ۲، ص ۴۵.

۳۱- الاتقان، سیوطی، ج ۱، ص ۹۵.

۳۲- تلخیص التمهید، ج ۱، ص ۸۴.