کِی گفت حسین ع که با تیغ بر سر خویش بزن

قمه زنی

● تاریخچه

عبدالرزاق حائری اصفهانی در سال ۱۳۷۵ ق. کتابی به نام «رساله مواکب حسینیه» نوشته است که ۴۲ سال پیش چاپ شده است. این کتاب، بیشتر درباره قمه‌زنی است. از نظر او، قمه‌زنی اگر با آداب و رسوم خاص خود انجام شود، هیچ گونه مشکلی پیش نمی‌آید. در صفحه ۹۰ این کتاب، چنین آمده است: عزاداری پنج دوره به خود دیده است؛ دوره اول، مربوط به زمان امامان معصوم است. در این دوره، عزاداری به صورت محدود و در حال تقیه انجام می‌شد و چنین نبود که

حکومت‌های اموی جلسات عزاداری را تحمل بکنند. دوره دوم، دوره خلفای عباسی است. در این دوره عزاداری بدون تقیه انجام می‌شد. در این دوره‌ها، عزاداری به صورت گریه، مرثیه‌خوانی و تشکیل جلسات عزاداری صورت می‌گرفت.

دوره سوم، در قرن چهارم و در زمان حکومت آل بویه بود که انواع گوناگون عزاداری انجام می‌شد. در این دوره، سینه‌زنی و دسته‌های عزاداری در خیابان‌ها و کوچه و بازار، به وجود آمد و سابقاٌ دسته‌های سینه‌زنی و حرکت در خیابان‌ها نبود. در این دوره، در مراسم عزاداری، بازار تعطیل می‌شد. دوره چهارم، دوره صفویان است. در این دوره، علاوه بر مراسم سابق، شبیه‌خوانی هم جزو برنامه‌های عزاداری شد.

دوره پنجم، مربوط به قرن سیزدهم هجری قمری است و در این دوره، علاوه بر همه آن مراسم قبلی، زنجیرزنی و قمه‌زنی هم جزو مراسم عزاداری شد.

بنابراین، قمه‌زنی در قرن سیزدهم هجری قمری، رسم شده است و در همین کتاب آمده است که قمه‌زنی حدود صد سال پیش رسم شده است. بنابراین، قمه‌زنی در سال ۱۲۷۵ ق. پیدا شده است و اکنون، سال ۱۴۲۹ ق. است و اگر ۱۲۷۵ را از ۱۴۲۹ کم کنیم، ۱۵۴ سال می‌شود؛ پس ۱۵۴ سال پیش و در زمان شیخ انصاری، این رسم پیدا شده است. در صفحه ۳۴ این کتاب هم به این مطلب اشاره شده و درباره فلسفه قمه‌زنی آمده است:

«اگر عده‌ای کفن‌پوش، صف بکشند و با شعارهای حسینی حرکت بکنند و با خنجر، کمی زخم سطحی در جلو سر ایجاد کنند، تا چند قطره خون روی این کفن سفید بریزد، این صحنه، تأثیر روانی خوبی بر عزاداران می‌گذارد و این تأثیر، آن‌چنان عمیق خواهد بود که تا آخر عمر هم فراموش نمی‌شود».

در کتاب «تاریخ النیاحه»، نوشته سید صالح شهرستانی که به زبان عربی است، درباره قفل زدن، چنین آمده است: «به نوشته احمد کسروی، قفل زدن در عصر صفویه آغاز شده است. در این کتاب، به نقل از کسروی، آمده است: زخم زدن بر سر هم در عصر صفویه پیدا شده است».

بنابراین، در تاریخچه پیدایش قمه‌زنی، دو نظر دیده می‌‌شود؛ یکی این که در عهد صفویه بوده و دوم این که در قرن سیزدهم و در زمان شیخ انصاری بوده است.

● نظر شرع

در رابطه با قمه‌زنی، هیچ دستوری از ناحیه شرع نرسیده است و برخی از فقیهان نیز درباره آن چیزی نگفته‏اند؛ اما کسانی که حکم آن را بیان کرده‌اند، اغلب در دو صورت زیر آن را غیرجایز شمرده‏اند:

۱) در صورتی که مشتمل بر ضرر قابل توجه برای شخص باشد.

۲) در صورتی که موجب وهن اسلام یا تشیع گردد و با توجه به این که در حال حاضر، این مسئله در سطح جهانی مورد تبلیغات سوء بر علیه اسلام و شیعه می‏شود، ترک آن بهتر است.

بنا بر نظر بعضی از مراجع، مانند آیه الله فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی و تبریزی، عزاداری و سینه‏زنی و امثال اینها برای سید مظلومان، از کارهایی است که موجبات تقرب به خداوند عالم است؛ اما از اعمالی که موجب سوء‌استفاده دشمنان اسلام و وهن دین می‏شود، باید اجتناب شود.

به نظر مقام معظم رهبری، قمه‏زنی علاوه بر این که از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمی‏شود و سابقه‏ای در عصر ائمه علیه السلام و زمان‏های بعد از آن ندارد و تأییدی هم به شکل خاص یا عام از معصوم علیه السلام در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر، موجب وهن و بدنام شدن مذهب می‏شود. بنابراین، در هیچ حالتی، جایز نیست. بنابراین، قمه‌زنی، زنجیر تیغی زدن و ... که به مرور زمان و بر اثر سهل‌انگاری‌ها، در عزاداری سالار شهیدان وارد شده است، بی‌تردید، از مصادیق عزا و سوگواری به شمار نمی‌آیند؛ بلکه از آفت‌ها و منکرات عزاداری هستند و این گونه مراسم(قمه‌زنی)، از نظر شرعی، هیچ گونه پایه و مبنای دینی ندارد و صرفا از روی علاقه به امام حسین علیه السلام انجام می‌گیرد و بدون شک، اگر به وسیله آن، ضرری بر بدن وارد شود - که حتما ضرر وارد می شود- حرام است و مؤمنین باید از آن اجتناب کنند و اگر ضرری هم وارد نسازد- در عرف امروز- موجب بدبینی و وهن مذهب است و باید از آن جلوگیری شود. از این رو، مقام معظم رهبری فرموده است: «مخفی نیست که بیشترین این امور(قمه‌زنی و ...) باعث بدنامی و وهن مذهب اهل بیت علیه السلام می‌شود و این، از بزرگ‌ترین ضررها و خسارت‌ها است».۱ طبیعی است که این گونه مراسم، با نهضت امام حسین علیه السلام و آرمان بلند آن شهیدان تاریخ، در تضاد است.

کِی گفت حسین، تو بر سر خویش بزن؟

با تیغ، به فرق خویشتن، نیش بزن؟

تیغی که زنی بر سر خود ای غافل!

بر فرق ستم‌گران بد کیش بزن۲

بهترین شیوه عزاداری، تشکیل مجالس با شکوه و ذکر اهداف مقدس امام حسین علیه السلام و بیان تاریخ کربلا و تحلیل فرازهای آن و مراسم سوگواری و نیز تشکیل دسته‌های عزاداری با شکوه، همراه با برنامه‌های بیدار کننده و پرمحتواست که روشن کننده اهداف عزاداری امام حسین علیه السلام باشد.

مسئله زود خوب شدن زخم قمه یا صدمه نخوردن، دلیل بر پسندیده بودن آن نیست، چنان که برخی فرقه‌ها حتی شیشه می‌خورند و یا اشیای نوک تیز در دست، شکم و... خود فرو می‌برند و حتی احساس درد هم نمی‌کنند.

علت مخالفت فقیهان با قمه‌زنی، وهن و آسیبی است که ممکن است از این ناحیه، متوجه اصل اسلام شود. البته ممکن است برخی آن را وهن ندانند و فتوا به جواز بدهند.

دیدگاه آیه الله خامنه‏ای این است که قمه‏زنی علاوه بر این که از نظر عرفی از مظاهر حزن و اندوه محسوب نمی‏شود و سابقه‏ای در عصر ائمه علیه السلام و زمان‏های بعد از آن ندارد و تأییدی هم به شکل خاص یا عام از معصوم علیه السلام در مورد آن نرسیده است، در زمان حاضر، موجب وهن و بدنام شدن مذهب می‏شود بنابراین، در هیچ حالتی جایز نیست. چنانچه در این مورد نذری وجود داشته باشد، نذر، واجد شرایط صحّت و انعقاد نیست.۳

حضرت امام و آیه الله فاضل: با توجه به این که قمه‏زدن در زمان حاضر، به علت عدم قابلیت پذیرش و نداشتن هیچ گونه توجیه قابل فهم، باعث وهن و بدنام شدن مذهب می‏شود، باید از آن خودداری گردد.۴

آیه الله مکارم: عزاداری خامس آل عبا، از مهم‏ترین شعائر دینی و رمز بقای تشیع می‏باشد؛ ولی بر عزاداران عزیز لازم است از کارهایی که موجب وهن مذهب می‏گردد و یا آسیبی به بدن آنها وارد می‏کند، خودداری کنند.۵.

آیه الله نوری: قمه‏زنی اشکال دارد.۶

آیه الله تبریزی: عزاداری خامس آل عبا، از مهم‏ترین شعائر دینی و رمز بقای تشیع می‏باشد؛ ولی بر عزاداران عزیز لازم است از کارهایی که موجب وهن مذهب و سوء استفاده دشمنان اسلام و اهل بیت(ع) می‏شود، اجتناب کنند.۷

به هر صورت، شایسته است که در مراسم عزاداری امام حسین علیه السلام، از شیوه‌هایی استفاده شود که متناسب با فرهنگ عاشورا و روحیه حماسه و پایمردی باشد و طبیعی است که در چنین شرایطی، قمه‌زدن، برهنه شدن و تبیین مطالب سست و غیر‌مستند نه تنها با روح عاشورا سازگاری ندارد، بلکه موجب وهن اسلام و بدبینی مسلمانان خواهد شد.

۱. اجوبه الاستفتائات، انتشارات بین المللی الهدی، تهران ۱۳۸۲، ص ۳۲۶.

۲. فرهنگ عاشورا، ص ۳۱۴.

۳. اجوبه الاستفتائات، س ۱۴۶۱.

۴. امام خمینی، استفتائات، ج ۳ ، سوالات متفرقه، س ۳۷؛ آیه الله فاضل لنکرانی، جامع المسائل.

۵. makarem sherazi ، قمه‌زنی.

۶. استفتائات، ج ۲، س ۵۹۷.

۷. استفتائات، س ۲۰۰۳، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۴.