نقد و بررسی مجموعه طنز «مسافران»

● طنز را تعریف کنید و شکل آن را بکشید!
اندک رگه های بدیعی که از طنز جذاب و مبتکرانه در سریال «مسافران» به چشم می خورد، بیشتر مرهون «ایده فضایی» آن است. وگرنه این سریال نیز مانند اقران …

طنز را تعریف کنید و شکل آن را بکشید!

اندک رگه های بدیعی که از طنز جذاب و مبتکرانه در سریال «مسافران» به چشم می خورد، بیشتر مرهون «ایده فضایی» آن است. وگرنه این سریال نیز مانند اقران و امثالش، تکرار برخی از همان مؤلفه هایی است که پیش از این در مجموعه های پیشین شاهد و ناظر بوده ایم.

تلفیق طنز موقعیت، بیان فکاهه، بداهه گویی ها و بداهه کاری های تشخصی بازیگران و البته تداعی برخی معانی به اصطلاح اخلاقی و گاه سیاسی، نوعی درهم تنیدگی خاص را در سریال «مسافران» دنبال می کند که پدید آورده مواد اصلی خامی است که ساخت و پرداختش از نگاه نویسنده و کارگردان جوانش برآمده و به تصویر نشسته است. در واقع می توان گفت هر یک از شاخصه های «مسافران» در ردیف همان عناصری که به عنوان شاکله ساختاری و محتوایی سریال برشمردیم، ما را به یاد یکی از کارهای پیشین طنز تلویزیونی می اندازد.

رعایت و لحاظ این معنا، صرفاً و الزاماً تداعی گر کپی برداری و تقلب گری و جعلی سازی منفی سازنده سریال نیست. چراکه هر برداشت و جعلی در ساحت تصویر و از آن جمله، سریال های تلویزیونی، اگر بازتاب دهنده فکری جدید و تعلق خاص سازنده و مؤلفش باشد، می تواند گامی به جلو و راهی جدید تلقی شود که آن برداشت و کپی کاری را تصویری دیگر و خاصیتی دیگر می بخشد و بار منفی مألوف و مشهورش را می گیرد. اما سؤال اینجاست که آیا در سریال طنز «مسافران» هم این اتفاق به همین شکل و با همین مختصات رخ داده است یا خیر؟

برگذشته از این نکته، معنا و تداعی دیگری که در این مجموعه هم مثل کارهای پیشین تلویزیونی، همچنان وجود دارد، تزریق مفاهیم و بیانات اخلاقی و سیاسی است که جابه جا و گاه و بی گاه، در خلال دیالوگ ها یا اثنای داستان و یا تداعی حرکات و سکنات بازیگران به چشم می خورد و به نظر می رسد.

این که از وظایف و دستاوردهای طنز فاخر و فکاهه موردنظر مسئولان سیمای ما، یکی هم فرآیندها و اشارت های اخلاقی و اصلاح گری های فرهنگی و اجتماعی است، البته موضوع قابل تأمل و قبولی است با درنظر داشتن چالشی که همواره در نوع منش و شیوه و روش میانی آن وجود داشته و کماکان هست.

اما این که «مسافران» در این موضوع تا چه حد موفق عمل کرده است، در دو نکته قابل اشاره است. اول آن که، آنچه بایستی در تداعی های اخلاقی در خلال داستان های طنز و هجو و هزل و فکاهه، مورد توجه باشد، شیوه بیانی غیرمستقیم و نحوه القای هنرورزانه و لطیف و ظریف آن است که به نظر می رسد در طنز «مسافران»، این وجه و نحوه، چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

و دوم آن که، چه بسا برخی از این تزریقات معنایی و تخلفات اخلاقی و القائات مفهومی، در مجموع، خروجی منفی و بالعکسی دربر داشته باشد و اگر بپذیریم که در نحوه چیدمان دیالوگ ها و داستان ها، قصور و تقصیری نبوده، قطعاً در محصول نهایی و اتفاق آخری که برای تماشاگر و مخاطب متنوع این سریال -و البته در بخش غالبش، عموم مردم- می افتد، چیزی خلاف خواست مدیران و مسئولانی است که از طنز فاخر و بیان فخیم دم می زنند و بر آن پای می فشارند. شاهد مثال هر دوی این نکات، قسمت هایی از مجموعه «مسافران» است که در آن به بحث خانواده، رفتار با بزرگترها و یا مقوله فرار از خانه می پردازد. به نوعی که در برخی مواقع و از جمله همین مورد اخیر، تصویرپردازی ها و دیالوگ سازی ها و حرکات و سکنات بازیگران، بیشتر به نوعی اباحه گری و هرزه درایی شبیه تر می شود تا تزریقات اخلاقی و رشحات اجتماعی طنز فاخر!

قسمت های زیادی از مجموعه «مسافران» در گیر و دار نوعی اباحه سازی و سطحی نگری و ساده پسندی معلق است و کاملاً ملموس و روشن است که نه دقتی آنچنانی صرف نویسندگی سریال شده است و نه میزانسن حرفه ای و مدبرانه ای بر آن تفوق دارد.

البته در یک مجموعه روتین، آن هم از نوع طنز فاخر تلویزیونی ما، قدری مسامحه و ساده انگاری، جزو لاینفک آن به حساب می رود(!) اما این حجم از ساده سازی و سطحی انگاری، غیرقابل قبول است.ای کاش مسئولان تلویزیون در تدارک چنین مجموعه هایی، نوع بهتر و لطیف تری از نظارت را در بستری ظریف از شناخت طنز فاخر در تطبیق با مدعای مألوف خود فراهم آورند تا رسانه فراگیر ملی، کم تر و نرم تر از این در مظان اتهام تربیت ناصحیح ذهن تماشاگرانش قرار گیرد و ابر بیانات و سخنرانی ها و مدعیات دوستان ما، در عمل، که همان مجموعه های درحال پخش است، بارانی را هم به همراه داشته باشد. امیدواریم!

محمدرضا محقق