تئاتر خیابانی و مخاطب عام

تئاتر خیابانی کارکردهای آموزشی, فرهنگی و اجتماعی بسیاری دارد

در نوروزی که گذشت، شاهد اجرای بیش از ۵۰ گروه نمایشی تئاتر سیار در سطح شهر بودیم. تئاتر سیار به عنوان یکی از گونه‌های تئاتر خیابانی با استقبال نسبتا خوبی از سوی مردم مواجه شد.

امروزه در جهان از تئاتر خیابانی برای دستیابی به اهداف خاص سیاسی، فرهنگی و آموزشی برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی و اخلاقی استفاده بهینه‌ای می‌شود، در حالی که متاسفانه هنوز در ایران به تعریف جامعی از این‌گونه نمایشی نرسیده‌ایم و نظرات در میان الگو قرار دادن نمایش‌های فضای باز سنتی ایرانی و تکنیک‌های رایج در تئاتر خیابانی جهان در مختلف است. برای این منظور لازم است به معرفی چند تکنیک خاص اجرای تئاتر خیابانی که در جهان از آنها استفاده می‌شود بپردازیم و سپس نظرات کارشناسان هر دو گروه موافق و مخالف را بررسی کنیم.

اول از همه این‌ که بدانیم‌ انواع تئاترهای فضای باز و محیطی بویژه تئاتر خیابانی در نتیجه احساس کمبودهایی به وجود آمدند. نیاز به ارتباط هر چه بیشتر با مخاطب در معناسازی، اجرا در مکان‌هایی که خود آن مکان بتواند به عنوان شخصیتی در نمایش حضوری پررنگ داشته باشد و انتقال معنا به مخاطبانی که شاید هرگز برای تهیه بلیت در صف گیشه‌ها حضور پیدا نکنند (در صورتی که آنها اصلی‌ترین مخاطبان آن معنا محسوب می‌شوند) از آن جمله‌ است.

● تئاتر خیابانی چیست؟

تئاترهای خیابانی عموما دربرگیرنده مضامین اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، فلسفی و... هستند که به کمک تکنیک‌های خاصی به مخاطب ارائه می‌شوند. در نمایش‌های خیابانی، بازیگر و تماشاگر معنای دیگری می‌یابند، با هم یکی می‌شوند و حتی گاهی جایشان را با هم عوض می‌کنند! تئاتر خیابانی با ‌عنوان رسمی street theater از اجرای نمایش‌هایی در دهه‌های دوم و سوم قرن بیستم در مکان‌های عمومی کشورهای اروپایی از جمله روسیه، فرانسه، آلمان و هلند ـ که پس از آنها به سراسر جهان غرب کشیده شد ـ شکل گرفت.

در ایران از قبل از انقلاب اسلامی هم اجراهایی به شکل خیابانی در چند جشنواره انجام گرفت، ولی این اجرا‌ها به حرکتی فراگیر تبدیل نشد.

در روزهای اول انقلاب نیز که یک فضای سیاسی باز به وجود آمده بود، گروه‌های تئاتر خیابانی به وجود آمدند که سعی در ارائه نظرگاه‌های سیاسی خود داشتند. پس از پایان جنگ تحمیلی نیز اجرا‌هایی پراکنده از تئاتر خیابانی در ایران داشتیم تا این‌ که در سال ۱۳۷۳ این‌گونه از تئاتر به جشنواره تئاتر فجر پیوست تا نگاه جدی‌تری را به سوی خودش جلب کند.

● نمایش روزنامه‌ای

بعد از کودتای ۱۹۶۸ در برزیل‌، گروه‌های تئاتری امکان فعالیت گسترده را از دست دادند و همین مساله موجب شد شیوه‌های جدیدی را برای ارتباط با مخاطب به کار بندند ‌و نمایش روزنامه‌ای یکی از آن شیوه‌هاست.

هدف این نوع نمایش، افشا‌ی دروغ‌هایی بود که در روزنامه‌های کودتاچیان به چاپ می‌رسید. در نمایش روزنامه‌ای مرز بین بازیگر و تماشاگر برداشته خواهد شد و بازیگر رودررو حقیقت را برای مخاطب آشکار و به او منتقل می‌کند؛ همین‌طور نیازی به بازیگر تربیت شده نیست و هر کسی می‌تواند نقشی داشته باشد ‌و در هر مکانی امکان اجرا وجود دارد، زیرا هدف ارائه کاری هنری و زیباشناسانه نیست.

● نمایش نامرئی

در این نمایش مخاطب بدون آگاهی و اطلاع خود به شمایل بازیگر در‌می‌آید، یعنی فرقی بین بازیگر و تماشاگر وجود ندارد‌. این نوع نمایش ‌هر جا که جمعی از مردم حاضر باشند، قابل اجرا‌ست. گروه نمایش موردنظر را به اجرا می‌گذارد و در پایان به کسی ‌نمی‌گوید اینها بازیگر بودند و شما شاهد یک نمایش ‌بودید.

نکته: اگرچه رساندن تئاتر خیابانی ایران به سطح استاندارهای جهانی‌ در حال حاضر امکان‌پذیر نیست، اما همین فرصت‌های محدود برگزاری نمایش‌های مناسبتی در فضای باز، راهی برای اعتلای تئاتر خیابانی است

به عنوان مثال، زمانی در دانمارک ملکه باردار ‌شد. همه روزنامه‌ها و رسانه‌ها به این مطلب ‌پرداختند و بیمارستانی به ملکه و فرزندش اختصاص داده شد‌. ‌گروهی نمایشی، به میان مردم رفتند‌‌ و این سوژه را به نمایش ‌گذاشتند. به این شکل که در جمعیت جمع شده، زنی حامله از حال می‌رود و بیهوش می‌شود. بقیه گروه ‌به روشنگری این موضوع می‌پردازند که‌‌ شهر برای ملکه قرق شده است و ز‌نانی اینچنین باید بدون امکانات در خیابان زایمان کنند.

در این نوع نمایش، تماشاگر‌ ناظر بر تمام رخدادهاست و نیازی به سکو نیست‌. از هر جایی می‌توان به جای سکو استفاده کرد. ا‌لبته بازیگران و گروه باید با درایت و هوشیاری کامل عمل کنند و تمام احتمالاتی را که امکان بروز آن در اجرا وجود دارد در نظر بگیرند.

آنان باید به صورت‌های متفاوتی تمرین کنند تا آمادگی هر نوع برخورد تماشاگران ر‌ا داشته باشند، ازجمله ایجاد هرج و مرجی که به دخالت پلیس منجر شود. چون اگر گروه مجبور شود خود را معرفی کند، در آن صورت نمایش از حالت نامرئی خارج می‌شود.

● نمایش شورایی

اجرای این نوع نمایش راه و رسم‌‌ خود را دارد. مشکلات‌، خواسته‌ها و اهداف مشترک گروه، چگونگی اجرا را تعیین می‌کند. یعنی ‌سلیقه‌های گوناگون در گروه موجب پرباری نمایش خواهد شد. در واقع اجرا برآیندی از اهداف و خواسته‌های مشترک گروه (بازیگران و تماشاگران) است.

به این شیوه که وقتی ‌نمایش شروع می‌شود، هر جا که تماشاگری که خود از اعضای گروه نمایش است احساس کند ‌آرا ‌‌و دیدگاه‌های مطرح شده از طرف بازیگران کمکی به رفع مشکل مشترک نمی‌کند‌، نمایش را قطع و خودش به جای کسی که از نمایش خارج شده و در جایگاه تماشاگر قرار گرفته‌، بازی می‌کند. این روند تا وقتی همه به یک نتیجه و روش مطلوب برسند، ادامه خواهد داشت.

برای مثال اگر چند کارگر یا کارمند بخواهند در مورد ‌اخراج یکی از همکاران خود با مدیر کارخانه مذاکره کنند‌، قبلا این بحث را میان گروه امتحان می‌کنند. به این گونه که یکی نقش رئیس و دیگری نقش کارمند اخراجی را بازی می‌کند و این تمرین آنقدر ‌تکرار می‌شود تا به بهترین شیوه برخورد و گفت‌وگو برسند، آن‌گاه کارگر یا کارمند اخراجی به تنهایی یا همراه چند همکار نزد رئیس می‌روند و به مذاکره می‌پردازند.

● نمایش مجسمه‌

افرادی که دارای اهداف مشترکی هستند مثلا بیکاران، افرادی با مشکلات خانوادگی‌، کسانی که به اعتیاد گرایش دارند و... سوژه‌های این‌گونه نمایشی را تشکیل می‌دهند.

گروهی از افراد که همه تماشاگر‌ند و همه بازیگر، یکی را به عنوان مجسمه‌ساز معرفی می‌کنند و از او می‌خواهند دیدگاه خود را در مورد مسائلی چون بیکاری‌، مشکلات خانوادگی‌، اعتیاد و... اعلام کند و آن را به صورت تابلو‌ یا مجسمه‌ای به دیگران نشان دهد.

او می‌تواند از بازیگران به جای موم، خمیر یا گل استفاده کند. بازیگرانی که این نقش را به عهده دارند حق هیچ‌گونه حرکت و تحرکی ندارند، زیرا مانند جسمی بی‌جان از آنان استفاده می‌شود.

● تئاتر سنتی خیابانی ایران

آنچه با هم خواندیم خلاصه‌ای از گونه‌های مختلف تئاتر خیابانی در جهان بود و همین نشان می‌داد این موضوع تا چه حد مورد توجه اهالی هنر در سایر کشورهاست و به درجه‌ای رسیده‌اند که نظریه‌های گوناگونی پیرامون آن مطرح می‌کنند.

اما در ایران فضا و رویکرد به این نوع از تئاتر متفاوت است همان‌طور که پیشتر اشاره شد تئاتر خیابانی از حضور خود در فضای بیرونی مانند خیابان‌ها، روستاها، مکان‌های عمومی و... در پی اهداف معین آموزشی، انتقادی، مشارکتی و... است و بدون دنبال کردن این اهداف برای حضورش در فضایی خارج از سالن‌های رسمی تئاتر الزامی وجود ندارد و همچون بعضی نمایش‌ها به دلایلی مانند کمبود ظرفیت سالن‌ها برای گنجاندن دکور وسیع نمایش یا برنامه‌های مناسبتی که حضور تماشاگران بیشتر از ظرفیت سالن‌هاست در فضای باز اجرا می‌شوند.

اگرچه رساندن تئاتر خیابانی ایران به سطح استانداردهای جهانی‌ در حال حاضر امکان‌پذیر نیست، اما همین فرصت‌های محدود نمایش‌های سیار،‌ تعزیه‌های خیابانی و برگزاری نمایش‌های مناسبتی در فضای باز، دریچه خوبی برای اعتلای این‌گونه مهم تئاتری است و نوید روزهای بهتری را برای دست‌اندرکاران و دوستداران این هنر می‌دهد.

مریم اکبرلو