کسالت و تنبلی؛ کلید زشتی ها

از جمله مسائلی که در فرهنگ دینی ما و تعالیم معصومین (ع)، بسیار به چشم می‌خورد و مسلمانان نسبت به آن هشدار و بیدارباش داده شده‌اند، موضوع "تنبلی و تن‌پروری و بی‌حوصلگی و کوتاهی …

از جمله مسائلی که در فرهنگ دینی ما و تعالیم معصومین (ع)، بسیار به چشم می‌خورد و مسلمانان نسبت به آن هشدار و بیدارباش داده شده‌اند، موضوع "تنبلی و تن‌پروری و بی‌حوصلگی و کوتاهی در امور است. واژه‌هایی مانند "کسل"، "ضجر" و "ناتوانی" به معنای تنبلی و بی حوصلگی و سستی، در بردارنده این صفت ناپسند و مورد نکوهش می‌باشند. راغب اصفهانی در خصوص معنای "کسالت" می‌گوید: "الکسل: التثاقل عما لا ینبغی التثاقل عنه و لاجل ذلک صار مذموما؛ تنبلی و کسالت یعنی کوتاهی و سستی ورزیدن و زیر بار نرفتن چیزی که شایسته است، انجام گیرد".

در بیانات نورانی پیشوایان معصوم (ع)، نسبت به پیامدهای زیانبار تنبلی و آثار منفی فردی و اجتماعی آن، هشدارهایی داده شده است. امام باقر (ع) در نکوهش بیکاری و تنبلی می‌فرماید: "ایّاک و الکسل و الضجر فانّهما مفتاح کلّ شرّ ...من کسل لم یؤدّ حقّاً و من ضجر لم یصبر علی حقٍّ؛ بپرهیز از کاهلی و افسردگی، زیرا این دو کلید تمام بدی‌هاست. آدم تنبل حقّش را نمی‌تواند به دست آورد و آدم افسرده‌حال نمی‌تواند در کار حق بردباری ورزد". در این روایت، حضرت با تعبیر "ایاک" که در ادبیات عربی، دلالت بر "تحذیر" دارد، پیامدهای منفی تنبلی و بی‌حوصلگی را این گونه برشمرده‌اند:

الف: اگر کسی گرفتار این صفت منفی و خصلت مذموم تنبلی شد، برای ورود به کارهای بد مانعی در جلوی راه نخواهد دید، انسان تنبل و تن‌پرور برای اداره زندگی دست به هر کار زشت و ناپسند خواهد زد. به تعبیر امام (ع) این صفت، "مفتاح" یعنی "کلید" بسیاری از زشتی‌ها و بدیها است و به وسیله آن در شرور و زشتی‌ها به روی انسان گشوده خواهد شد.

ب: انسان کسل و تنبل، هرگز نمی‌تواند از حق دفاع کند و همواره ذلیل و محکوم و زیر دست خواهد بود. زیرا حق گرفتنی است و احقاق حق نیازمند همت والا و سعی و تلاش است انسان بی‌تحرک و بی‌نشاط نه از حق خودش می‌تواند دفاع کند و نه از حق مشروع سایر مردم می‌تواند پاسداری نماید.

ج: کسی که در زندگی بی‌حوصله و سست اراده باشد، پایداری و شکیبایی را از دست می‌دهد: "من ضجر لم یصبر علی حقّ" و در نتیجه در مسیر پیشرفت حق و حقیقت آسیب‌پذیر می‌گردد.

از دیدگاه امیرالمؤمنین(ع)، "فقر و تهیدستی"، نتیجه‌ بی‌حوصلگی و سستی است: "ان الاشیاء لما ازدوجت ازدوج الکسل و العجز فنتجا بینهما الفقر؛

آن گاه که اشیا با یکدیگر جفت شدند، تنبلی و ناتوانی با هم ازدواج کردند و از آنها فقر متولد شد" و کسی که تنبلی و کسالت او استمرار داشته باشد، قطعاً به آرزوهایش دست نخواهد یافت: "من دام کسله خاب عمله؛ کسی که کسالت و بی‌حالیش ادامه پیدا کند، آرزویش به نومیدی گراید".

امیرالمؤمنین علی (ع)، تنبلی و کسالت را "آفت موفقیت" معرفی کرده: "آفه النجح الکسل"؛ آن را دشمن کار و تلاش می‌داند: "عدو العمل الکسل". از امام صادق (ع) نیز روایت شده که "تنبلی و کسالت دشمن کار و تلاش است".

انسان تنبل نه تنها حق و حقوق خود را ضایع می‌سازد، بلکه حقوق دیگران را نیز نادیده گرفته و تباه می‌کند؛ زیرا خداوند به انسان حقوقی داده است که شخص با تنبلی آن را از بین می‌برد؛ چنان که حقوق دیگران را ضایع می‌کند؛ زیرا هر کسی در اجتماع نقش و مسئولیت‌هایی دارد که می‌بایست انجام دهد، مانند حقوق والدین و حقوق همسران که در صورت تنبلی، حق آنان تباه می‌شود. امیرالمؤمنین(ع) در این باره می فرماید: "من اطاع التوانی ضیّع الحقوق؛ کسی که از تنبلی و سستی پیروی کند، حقوق (خدا و خلق) را ضایع کند".

علی خانی