سمفونی دوربین برای خاک

نگاهی به فیلم هایی درباره زلزله به بهانه شروع فیلمبرداری «دل بی قرار»

یکی از کارهای متفاوت و فوق‌العاده‌ای که همین تازگی‌ها از شبکه نمایش پخش شد کاری بود با نام «بیدار شو آرزو» به کارگردانی «کیانوش عیاری». این کار دقیقا بعد از زلزله بم ساخته شد. عیاری برای ساخت این فیلم، فیلمبرداری «روزگار قریب» را نیمه رها کرد و به بم رفت

سیل، گردباد، صاعقه، زلزله و... با شنیدن نام اینها یاد چه چیزی می‌افتید؟ اولین چیزی که به ذهن می‌رسد ویرانی است و به دنبالش مرگ. اینها بلایای طبیعی هستند و جزء جدایی‌ناپذیر زندگی ماهرازگاهی ‌می‌آیند، تکانی به زندگی ما می‌دهند و می‌روند. کم اتفاق ‌می‌افتند ولی آنچنان فجیع‌اند که خاطرات تلخ‌شان(تاکید می‌کنیم تلخ، چون شیرینی‌ای در کار نیست!)تا سال‌ها و گاهی برای همه عمر در ذهن می‌مانند. سیل که می‌آید همه چیز را جارو می‌کند و می‌رود، حتی انسان‌ها را. گردباد همه چیز را با خود می‌برد، زیر و رو می‌کند حتی انسان‌ها را! صاعقه می‌زند، خشک می‌کند، می‌سوزاند و می‌کشد. زلزله ویران می‌کند، از کشته پشته می‌سازد و خانه‌ها را به تلی از خاک بدل می‌کند. خدا را شکر که گردباد و صاعقه در کشور ما نیست و سیل کم است. ما چیزی به‌نام «تورنادو» و «کاترینا» نداریم ولی تا دلتان بخواهد زلزله داریم. از صدقه سری خانه‌های مقاوممان هم، ویرانی زلزله برایمان سنگین تمام می‌شود. به تصویر کشیدن این خاطرات تلخ و ویرانی‌ها اتفاقی است که سال‌هاست با سینمای ما عجین است، اما حال با ویرانی آذربایجان دوباره انگار از دل خاک بیرون آمده. به بهانه شروع فیلمبرداری «دل بی قرار» به‌کارگردانی قربان محمدپور برای زلزله رودبار این‌بار سراغ فیلم‌ها و سریال‌های خاطره‌انگیزی رفتیم که با محوریت زلزله ساخته شده.

● نمونه‌های ایرانی

▪ سه گانه‌ای برای زلزله

اولین و تنها سه‌گانه زلزله را «عباس کیارستمی» ساخته. کیارستمی به‌خاطر معروفیت بیش از اندازه‌اش(!) نیاز به معرفی ندارد. اولین فیلم این سه‌گانه در سال ۶۵ و در شهرهای شمالی و با نام «خانه دوست کجاست» ساخته شد. کیارستمی این فیلم را با مشارکت کانون پرورش فکری ساخته است. البته داستان این فیلم ربطی به زلزله ندارد و به‌خاطر اینکه دو فیلم بعدی در ادامه این داستان است یکی از فیلم‌های سه‌گانه محسوب می‌شود. مضمون داستان در مورد پسر بچه‌ای است که یک بار دفتر مشق دوستش را اشتباه با خود به خانه می‌برد و مجبور می‌شود مشق دوستش را هم بنویسد. داستان دوم به نام «زندگی و دیگر هیچ» که یک سال بعد از زلزله مرگبار «رودبار» ساخته شد داستانی در مورد همان زلزله است. داستان این قسمت به قسمت قبلی مربوط می‌شود. یعنی پدر و پسری، سه روز بعد از زلزله خرداد ۶۹ به گیلان می‌روند تا بازیگران فیلم قبلی را که در رودبار زندگی می‌کردند پیدا کنند. ولی با راه بندان شدید مواجه می‌شوند. در آخر داستان این دو نفر به آن دونفر(!) نمی‌رسند ولی از سلامت جسمی‌‌شان مطلع می‌شوند. آخرین و سومین قسمت از این سه‌گانه دو سال بعد یعنی در سال ۷۲ با نام «زیر درختان زیتون» ساخته می‌شود. باز هم داستان در مورد رودبار است. این قسمت درا‌می عاشقانه دارد در مورد علاقه پسری به دختری در همان روستا. اما خانواده دختر و خود دختر با این ازدواج مخالف هستند تا اینکه زلزله می‌آید و پدر و مادر دختر از دنیا می‌روند. ولی باز هم دختر تن به ازدواج با پسر نمی‌دهد. در این میان گروهی برای فیلمبرداری به رودبار می‌روند و از این دونفر به عنوان بازیگر غیرحرفه‌ای در کار دعوت می‌کنند. کارگردان که به علاقه پسر به دختر پی می‌برد به داستان آنها علاقه‌مند می‌شود و می‌خواهد داستان آنها را جلوی دوربین ببرد.

▪ بازگشت به اصل

بعد از زلزله رودبار و منجیل در خرداد ۶۹، زلزله «بم» در اوایل دی سال ۸۲ در رده دوم بدترین زلزله‌ها، به لحاظ تعداد کشته، در ایران قرار دارد. این زلزله هم سوژه جدیدی برای فیلمسازی بود. سه سال بعد از این اتفاق، «امیر شهاب رضویان» که آن موقع ۳۱ سال داشت و تا قبل از آن «سفر مردان خاکستری» را ساخته بود فیلمی با نام «مینای شهر خاموش» با محوریت زلزله بم ساخت. این فیلم با اینکه سیمرغ بهترین کارگردانی جشنواره بیست و پنجم فجر را هم گرفت ولی در سینما با استقبال خوبی روبه‌رو نشد. این فیلم زندگی یک پزشک ایرانی را روایت می‌کند که ۳۳ است در آلمان زندگی می‌کند و بعد از این مدت تصمیم می‌گیرد به کشورش برگردد. او که زندگی چندان خوبی نداشته در طول زمان برگشتش به ایران به زادگاهش بم می‌رود و در آنجا متوجه می‌شود که مادرش عشق فرد دیگری بوده. نقش اصلی این فیلم را «عزت‌الله انتظامی» بازی می‌کرد. دومین فیلم معروفی که در مورد زلزله بم ساخته شد «خاک سرد» به‌کارگردانی «رضا سبحانی» و بازی «محمدرضا فروتن» است. این فیلم روایتگر داستان زندگی خانواده‌ای است که بعد از زلزله بم باید با سختی کویر دست و پنجه نرم می‌کردند تا بتوانند زنده بمانند. این فیلم در سال ۸۴ ساخته شد و در جشنواره فجر سال بعدش(همزمان با مینای شهر خاموش) شرکت کرد ولی جایزه‌ای دریافت نکرد. این فیلم هم در سینما اکران شد و با بی‌مهری مخاطبان همراه شد!

▪ بیدار شو آرزو

یکی از کارهای متفاوت و فوق‌العاده‌ای که همین تازگی‌ها از شبکه نمایش پخش شد کاری بود با نام «بیدار شو آرزو» به کارگردانی «کیانوش عیاری». این کار دقیقا بعد از زلزله بم ساخته شد. عیاری برای ساخت این فیلم، فیلمبرداری «روزگار قریب» را نیمه رها کرد و به بم رفت. ساخت این فیلم یک سال طول کشید. خود عیاری گفته بود این فیلم برای جشنواره‌ها و اکران ساخته نشده ولی در جشنواره بیست و سوم فجر اکران شد و سیمرغ بلورین «بهترین اثر هنر و تجربه» را دریافت کرد. عیاری در مورد این فیلمش گفته دیدنش اصلا خوشایند نیست. داستان فیلم در مورد زندانی‌ای است که در زندان کرمان بوده. شب زلزله مرخصی می‌گیرد که به خانواده سر بزند که ناگهان زلزله می‌شود. همسر، مادر و دخترش(آرزو) زیر آوار از دنیا می‌روند. در این میان اتفاقاتی می‌افتد که این فیلم را بسیار تلخ می‌کند. در آخر هم زندانی دوباره به زندانش برمی‌گردد.

▪ نمونه های خارجی

در سال ۱۹۷۶ میلادی زلزله‌ای به بزرگی ۷.۶ ریشتر شهر تانگشان در چین را لرزاند به‌طوری که حدود ۲۰۰ هزار نفر کشته شدند. آن زلزله الهام‌بخش بسیاری از کارگردانان چینی برای ساخت فیلم سینمایی شد. از معروف‌ترین‌های آنها «بعد از زلزله» است که در سال ۲۰۱۰ ساخته شد. این فیلم درامی طولانی اما دلنشین برای پاسداشت کشته‌شده‌های آن زلزله است. اثر معروف دیگر، «آسمانخراش جهنمی» به‌کارگردانی «مارک رابسون» آمریکایی است که در سال ۱۹۷۴ میلادی ساخته شد. به‌غیراز فیلم‌های سینمایی، سریال‌های زیادی هم در مورد زلزله ساخته شد که معروف‌ترین آنها «سال‌های دور از خانه»، با نام معروف «اوشین» است. سریالی که به‌عنوان تاثیرگذارترین سریال در ایران شناخته شد. پخش این سریال از سال ۱۳۶۵ شروع شد و تا چندسال طول کشید. داستانش در مورد زندگی زنی ثروتمند بود که قصه زندگی‌اش را تعریف می‌کرد. اوشین در جوانی و بعد از زلزله‌ ویرانگری که در سال ۱۹۲۳ در توکیو اتفاق می‌افتد تمام هستی و خوشبختی‌اش را از دست می‌دهد و تمام بدبختی‌هایش از همان زمان شروع می‌شود.

● پایان‌بندی

اگر بتوان زلزله را به‌طور جداگانه به صورت ژانر در نظر گرفت؛ ساخت فیلم در این ژانر بسیار پررونق است. نمونه‌های خارجی این ژانر به‌قدری زیاد است که از شمارش خارج شده‌اند. با نگاهی به آمار فیلم‌ها و سریال‌های ساخته شده در سینمای ایران و جهان، این نتیجه به‌دست می‌آید که با وجود جدید نبودن رخدادی مثل زلزله ولی همیشه مورد توجه سینماگران بوده. در واقع می‌توان گفت، سینما و دوربین مقهور این اتفاق بزرگ هستند. به‌نظر می‌رسد تا دنیا، دنیاست، زلزله کماکان به‌عنوان داغ‌ترین سوژه برای ساخت فیلم است.

محبوبه شعاعی