خیلی دور, خیلی نزدیک

آیا از کورس خاورمیانه دست پر برمی گردیم

همان طور که مشخص است هر کدام از موضوعات بیان شده در سند چشم انداز، شاخص های متفاوتی دارند که در اینجا تنها به تعداد منتخبی از آنها بسنده کرده ایم. این آمارها برای وضعیت فعلی اند اما می توانند تا حد زیادی وضعیت ما و رقبا را – دست کم در نقطه میانی این کورس - روشن سازند. در خصوص تولید علم و دانش در سند چشم انداز تصریح شده که ما می بایست در افق ۱۴۰۴ در رتبه اول منطقه باشیم.

این موضوع با رشد یک هزار درصدی تولید علم در دهه گذشته در ایران دور از ذهن نیست، اما معیارهای متفاوتی برای این شاخص وجود دارند که در اینجا تنها به یکی از آنها اشاره شده است.

طبق این آمار اگرچه ایران از کشورهای عربی رقیب از نظر تولید مقالات بین المللی پیش تر است اما همچنان تنها حدود نصف کشور ترکیه به تولید علم دنیا کمک می کند. در این زمینه شاخصی برای سطح آموزش در گزارشی از سازمان توسعه انسانی در سال ۲۰۰۹ منتشر شده است که بر اساس آن نیوزیلند بالاترین و نیجر پایین ترین رتبه را در این زمینه در اختیار دارند. در کشورهای منطقه اما ارمنستان با رتبه ۱۴ جهانی در مقام اول است و ایران با رتبه ۱۱۸ در دنیا وضعیت خوبی ندارد. بعد از ایران در میان کشورهای مورد بررسی تنها سوریه، الجزایر، مصر، یمن، سودان، پاکستان و افغانستان وضعیت بدتری از ما دارند.

● شکاف طبقاتی

درباره نابرابری، شاخص های زیادی از جمله ضریب جینی وجود دارند که به دلیل عدم وجود آمارهای مربوط به کشورهای عربی در این زمینه، تنها به متغیر و شاخص "نسبت ده درصد غنی به ده درصد فقیر" بسنده کرده ایم. در این مورد ایران اصلا وضعیت خوبی ندارد و در رتبه های آخر این لیست قرار دارد.

در مورد سرمایه گذاری که در سند به آن اشاره شده است، سعی کرده ایم نسبت سرمایه گذاری ناخالص ثابت به محصول ناخالص داخلی را به انضمام رتبه جهانی کشورهای منطقه ارایه کنیم تا شرایط ما در این زمینه به درستی روشن شود. ایران رتبه سوم منطقه و ۳۵ جهان را در این شاخص دارا است.

همچنین می توان برای مقایسه رفاه جوامع مختلف به شاخص توسعه انسانی سازمان ملل استناد کرد. طبق این شاخص امارات عربی متحد در رتبه ۳۰ دنیا از نظر توسعه انسانی قرار گرفته و فاصله زیادی با رقبای خود دارد. بعد از آن عربستان، کویت، قزاقستان و لبنان در رتبه های ۵۶، ۶۳، ۶۸ و ۷۱ دنیا جای گرفته اند. کشورمان ایران هم در رتبه ۸۸ این جدول قرار گرفته که رده اش بالاتر از ترکیه، مصر و عراق است.

برای مقایسه های رفاهی می توان از شاخص دیگری همچون تابع رفاه اجتماعی سِن - منتسب به اقتصاددان هندی برنده نوبل آمارتیا سن - استفاده کرد. این شاخص از حاصل ضرب درآمد سرانه کشورها در تفاضل ضریب جینی از یک به دست می آید. طبق این شاخص در سال ۲۰۱۱ و با توجه به آمارهای صندوق بین المللی پول، ترکیه و قزاقستان با فاصله ناچیزی از هم در رتبه های اول و دوم منطقه و ۳۹ و ۴۰ جهان قرار دارند و ایران بعد از آنها در رتبه ۴۷ جهان قرار دارد. عدم وجود آمارهای ضریب جینی و نابرابری درآمدی در کشورهای عربی باعث شده که این شاخص برای بیشتر این کشورها قابل محاسبه نباشد.

از سوی دیگر، وضعیت رفاهی کشورها را تا حدودی می توان از نرخ مهاجرت آنها تخمین زد. بر این اساس قطر بیشترین مهاجران را می پذیرد. نرخ خالص مهاجرت که از تفاضل ورودی ها و خروجی ها در هر هزار نفر به دست می آید، برای قطر ۶/۴۰ نفر است. امارات و بحرین کشورهای پذیرای مهاجر بعدی هستند و ترکیه و قزاقستان هم با مقدار اندکی - ولی همچنان با خالص مثبت مهاجرت - در این لیست قرار دارند. ایران در این لیست با خالص منفی ۱۱/۰ مهاجر در رتبه ۱۰۱ دنیا قرار دارد. مصر، عراق، پاکستان و افغانستان در رتبه های بعدی اند و در انتهای لیست جهانی سوریه با رقم منفی ۸/۲۷ نفر در هزار نفر قرار گرفته است.