فلسفه وجود متشابهات در قرآن

متشابهاتِ قرآن, عقل مؤمنان را به فعالیت وامی دارد تا به ضعف و مردگی نگراید از آن جا كه عقل, ارزشمندترین ركن وجود انسان می باشد, تربیت و رشد آن لازم است دین ارزشمندترین چیز برای انسان است و اگر عقل در زمینه دین به كار گرفته نشود, می میرد و زمینه های دیگر موجب حیات آن نمی گردد

یكی از شبهات دیرین درباره قرآن كریم، مسأله وجود آیاتِ متشابه در این كتاب آسمانی است. گویند: چرا بخشی از آیات قرآن كریم كه كتاب هدایت و میزان شناخت حق از باطل به شمار می‏رود، متشابه است، با این كه هدایتگری عامِ قرآن اقتضا می‏كند معارف آن در عباراتی روشن، رسا و قابل فهم برای همه عرضه شود چرا با تشابه شماری از آیات، زمینه لغزش در فهم قرآن فراهم آمده و این امر، سبب بروز اختلاف و ظهور مذاهب گوناگون شده است؟ در پاسخ به این شبهه و بیان فلسفه وجود متشابهات در قرآن، آرا و نظرات گوناگونی ابراز شده است.(۱) برخی از آرای مزبور در حدی ضعیف و سست است كه ارزشِ عرضه و نقد و بررسی را ندارد. لذا در این جا تنها مهمترین اقوال را بیان می‏كنیم و مورد بررسی قرار می‏دهیم.

برسی آرا دیدگاه شیخ محمد عبده

شیخ محمد عبده در این باره سه وجه بیان نموده كه اساس آن آرایی است كه پیشینیان در این موضوع اظهار داشته اند:(۲)

الف) خدای سبحان متشابهات را برای آزمودن ایمان و تسلیم دلها نازل كرده است زیرا اگر همه معارف قرآن برای كلیه افراد واضح و بدون شبهه بود ایمان به آنها نمی توانست به معنای خضوع و تسلیم در برابر كلام خدا باشد. به معنای خضوع و تسلیم در برابر كلام خدا باشد.(۳)

این توجیه، پذیرفته نیست؛ زیرا خضوع وتسلیم نسبت به خداوند، یك انفعال درونی است كه به دنبال شناخت خداوند و ادراك عظمت او در جان آدمی پدید می‏آید و مبتنی بر تشابه آیات نیست، لذا در فرض واضح بودن مفاد كلیه آیات نیز خضوع و تسلیم در كسانی كه خداوند را شناخته باشند، تحقق می‏یابد و آثار آن در رفتار ایشان ظاهر می‏گردد و عرصه عمل، خود میدان امتحان الهی است كه مرتبه خضوع و تسلیم اشخاص را نسبت به خداوند آشكار می‏سازد. با این حال، تردیدی نیست كه آشكار شدن انحراف اهل زیغ و تسلیم اهل ایمان در برابر متشابهات را می‏توان یكی از آثار وجود متشابهات در قرآن دانست، ولی با توجه به این كه برای آشكار شدن ماهیت اهل زیغ و اهل ایمان زمینه‏های دیگری نیز وجود دارد، این امر نمی‏تواند وجود تشابه در قرآن را ایجاب كند.

ب) بر خلاف مطالب سهل‏الوصول و آسان كه زمینه‏ای برای كاركرد عقل در آن وجود ندارد، متشابهاتِ قرآن، عقل مؤمنان را به فعالیت وامی‏دارد تا به ضعف و مردگی نگراید. از آن‏جا كه عقل، ارزشمندترین ركن وجود انسان می‏باشد، تربیت و رشد آن لازم است. از سوی دیگر، دین ارزشمندترین چیز برای انسان است و اگر عقل در زمینه دین به كار گرفته نشود، می‏میرد و زمینه‏های دیگر موجب حیات آن نمی‏گردد.(۴)

تردیدی نیست كه تأمل و تفكر برای فهمیدن متشابهات و مشكلات قرآن كریم موجب پرورش عقل می‏گردد، لیكن خدای سبحان بشر را به تفكر در زمینه‏های فراوانی مانند: آفرینش آسمانها و زمین و انسان و احوال گذشتگان واداشته است. بدیهی است كه تفكر در امور یادشده، برای پرورش و حیاتِ عقل كفایت می‏كند. لذا این امر، مستلزم وجود متشابهات در قرآن نمی‏باشد.(۵) در عین حال، فایده مزبور را به عنوان یكی از آثار طبیعی وجود متشابهات نمی‏توان انكار كرد؛ ولی این امر، وجود تشابه در قرآن را ایجاب نمی‏كند.

ج) دعوت انبیا علیهم‏السلام به دین، همگانی است و همه افراد را؛ اعم از عالم و جاهل، تیزهوش و متوسط و... دربرمی‏گیرد. با این حال، برخی از حقایق قرآن، معارف عالی و حكمتهای دقیقی است كه نمی‏توان آن را به گونه‏ای بیان كرد كه برای همه مخاطبان خاص و عام، به وضوح قابل ادراك باشد، لیكن این حقایق برای خواص قابل فهم است؛ اگرچه از راه به‏كارگیری كنایه و تعریض باشد. و عامه مردم در این خصوص، موظف به واگذار نمودن حقیقت امر به خداوند و توقف در حد محكمات می‏باشند. بدین‏سان، هركس به قدر استعداد خود از معارف دینی بهره‏مند می‏گردد.(۶) این توجیه در خصوص متشابهاتی كه دربردارنده معارف عالی و دقیقند، و این امر سبب تشابه آنها شده، صحیح و پذیرفته است؛ مانند آیه شریفه «و ما تشاؤون الاّ ان یشاء اللّه‏ رب العالمین»(تكویر/ ۲۹) كه ناظر به مسأله «امر بین الامرین» است. بی‏گمان، دریافت این نوع از مفاهیم دقیق، تنها برای خواص، قابل فهم است و عامه مردم در دریافت آن دچار اشكال می‏گردند. ولی برخی از آیات، با این كه مسائل پیچیده و دور از ذهن را در برندارد، از مصادیق متشابه به شمار می‏رود؛ زیرا قابلیت حمل بر بیش از یك وجه معنایی را دارد. در این‏گونه موارد، نمی‏توان گفت كه دقت و ظرافت معنی در حدی است كه برای عامه مردم قابل فهم نیست؛ مثلاً مفاد آیه شریفه «وجوه یومئذٍ ناضرة الی ربها ناظره»(قیامت/ ۲۳-۲۲) این است: در آن روز، چهره‏هایی شاد و خرمند و رحمت پروردگار خود را انتظار می‏كشند. یقینا این معنی برای عامه مردم به راحتی قابل فهم است، ولی آنچه موجب می‏شود عامه مردم در فهم مراد آیه مزبور دچار لغزش گردند، اشتراك تعبیر «الی ربها ناظرة» بین دو معنای گوناگون است:

۱. نگاه كردن.

۲. انتظار داشتن و چشمداشت.

با توجه به انس بیشتر عامه مردم با مفاهیم حسی، زمینه لغزش در فهم آیه مزبور برای آنان فراهم است. اكنون روشن شد كه توجیه سوم در بیان فلسفه وجودی متشابهات، تنها نسبت به برخی از آیات، صحیح است. علامه طباطبایی رحمه‏الله توجیه اخیر شیخ محمد عبده را نیز مانند دو توجیه پیشین وی نپسندیده و به نقد آن پرداخته است. در مقابل، یكی از محققان معاصر، ردّ مقبولی بر نقد ایشان نگاشته است.(۷)

دیدگاه علامه شعرانی

كلام متشابه در همه كتب علم و ادب و سِیَر هست كه باید اهل فن و بصیرت آن را شرح و تفسیر كنند و به نظر دیگران، غلط یا متناقض می‏آید، خصوصا در علم حدیث و علم حكمت... اگر گویی علت وجود متشابه در كتابها چیست؟ گوییم از آن كه مردم در ادراك، مختلفند و نویسنده كتاب ملزم نیست در تألیف خود بدان اكتفا كند كه همه آسان دریابند و مطالب دشوار ننویسند، بلكه آن را هم باید نوشت برای گروهی خاص، خدای تعالی در قرآن همان كرده است كه طریقه مردم است در تألیف، چون قرآن به طریق مكالماتِ مردم نازل شده است.(۸)

بر اساس این دیدگاه، سبب وجود تشابه در قرآن كریم؛ مانند هر كتاب علمی دیگر، دربرداشتن معارف عالیه و تفاوت انسانها از حیث ادراك است. این توجیه به وجه سومی كه شیخ محمد عبده بیان نموده، بسیار نزدیك است و در آیاتی كه ناظر به معارف عالی و دقیق می‏باشد، صحیح به نظر می‏رسد، ولی چنان كه گفتیم، تشابه در همه موارد آن، ناشی از علو و ظرافت معنی نیست، بلكه در برخی از موارد، منشأ تشابه، صرفا جهات لفظی است.

دیدگاه علاّمه طباطبایی

علامه طباطبایی رحمه‏الله پس از ردّ آرای مختلف درباره حكمت وجود متشابهات در قرآن، می‏فرماید: آنچه شایسته گفتن است، این است كه وجود متشابه در قرآن، ضرورتی است كه از وجود تأویل به معنایی كه بیان نمودیم و نیز مفسِّر بودن آیات نسبت به یكدیگر نشأت گرفته است.(۹)

---