بزرگداشت آیت الله علامه طباطبایی

روزهای ماه ذیحجه ۱۳۲۱ ق یكی پس از دیگری می گذشت و دلهای شیفتگان بیت الله در هوای حرم الهی «لبیك شوق» سر می داد یاد عرفات و نام مشعر عطش دیدار به جانها داده بود

ناگاه «كعبه كرامت الهی» زیبا چهره ای نورانی را درآغوش پدر و مادری مهربان نهاد. گویی بار دیگر «زمزم» لطف خداوندی رخ نشان داده است.

آری طفلی دیده به جهان گشود كه نور سیادت بر سیمای بلورینش آینده ای روشن را خبرمی داد. نام او را «محمد حسین» نهادند و آن را به تبرك نام «جدّ و فرزند» مایه بركت شمردند. زیرا خاندان محمد حسین، خانواده ای اصیل بود كه هماره بیرق بزرگی در دست داشته و شهر تبریز لبریز از نام آنان بوده است.

«سراج الدین عبدالوهاب» جد معروف اوست كه با وساطت وی، نبرد خونین دولت ایران و عثمانی، در سال ۹۲۰ قمری پایان یافت و «مرحوم میرزا محمد تقی قاضی طباطبائی» شخصیت دیگری است كه از قرنها پیش تاكنون شرافت و بزرگواری را از آن خاندان بزرگ قاضی طباطبائی تبریز كرده است.

●طفولیت و توفان حوادث

دوران كودكی «محمدحسین» با توفان حوادث و بلا همراه بود. بیش از پنج بهار از عمر عزیزش نگذشته بود كه مادری مهربان و با فضیلت را از دست داد. بغض غم و اندوه بی مادری او را رها نكرده بود كه گرد یتیمی بر و جودش سنگینی كرد و از دیدن روی پدر محروم شد. همراه با برادر كوچكتر خود تنها ماند. اما هماره دست لطف خداوندی سایه بان مرحمتی بر سر او بود. مدت زیادی از تحصیل او نمی گذشت كه علاوه بر قرآن مجید، كتابهای گلستان، بوستان، اخلاق مصور، تاریخ معجم، ارشاد الحساب، نصابُ الصبیان و دیگر كتابهای متداول در مدارس آن روز را فرا گرفت.

صرف و نحو و معانی و بیان را نزد استاد خویش مرحوم شیخ محمد علی سرابی آموخت و پس از آن با گامی بلند و همتی فراتر، سطوح عالی در فقه، اصول، فلسفه و كلام را در زادگاه خود نزد اساتید آن خطه تحصیل كرد. روح لطیف او،‌ ذوقی هنری به وی بخشیده بود. دستمایه ای كه با كمك آن توانست خوشنویسی را در اوان عمر خود از آقا میرزا علی نقی بیاموزد.

با سپری شدن ایام تلخ و ناكامی طفولیت، شكوفه های رشد و تكامل بر شاخسار وجود سید محمد حسین نمایان شد. وی از سال ۱۲۹۷ ش . تا ۱۳۰۴ علوم بسیاری آموخت. در این مدت، تمامی درسهای مربوط به سطح را فرا گرفت و با شور و شوق بسیاری كتابهای مربوط به ادبیات، فقه، اصول، كلام و معارف اسلامی را آموخت.

او خود از روزگار تحصیل خود چنین بازگو می كند:

«در اوایل تحصیل كه به نحو و صرف اشتغال داشتم علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این روی هر چه می خواندم نمی فهمیدم....... پس از آن یك بار عنایت خدایی دامنگیر شده، عوضم كرد. در خود یك نوع شیفتگی و بی تابی نسبت به تحصیل كمال حس نمودم؛ به طوری كه از همان روز تا پایان تحصیل كه تقریباً هیجده سال كشید هرگز نسبت به تعلیم و تفكر، احساس خستگی و دلسردی نكردم و زشت و زیبای جهان را فراموش كردم ......... در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده؛ باقی را به مطالعه می پرداختم بسیار می شد ـ بویژه در بهار و تابستان ـ كه شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می گذراندم.........»

عشق و شور به تحصیل و تكامل استاد را بر آن داشت كه از شهر خویش رو به سوی، سینای اسرار «نجف اشرف» هجرت كند. تا از شراب عشق علی (ع) جامی نوشیده و طریق معرفت و راه رستگاری را بهتر و بیشتر بپیماید.

با اولین نگاه به قبه و بارگاه امیرالمومنین آخرین كلام خویش را زده و می فرماید:

«یا علی! من برای ادامه تحصیل به محضر شما شرفیاب شده ام ولی نمی دانم چه روشی پیش گیرم........ از شما می خواهم كه در آنچه صلاح است. مرا راهنمایی كنید.»

چند روزی نمی گذرد كه نصرالله و یاری الهی به دست مولای متقیان به سوی استاد می آید. شخصیت وارسته ای چون حاج میرزا علی آقا قاضی (ره) به سراغ وی آمده و خطاب به او اینگونه می گوید:

«كسی كه به قصد تحصیل به نجف می آید؛ خوب است علاوه بر تحصیل، از فكر تهذیب خود غافل نماند.»

كیمیای وجود مرحوم قاضی، روح و روان استاد را دگرگون كرده و برنامه ای روشن و نورانی برای آینده او ترسیم می كند. از آن روز كتابی دیگر از زندگی استاد فرزانه باز می شود كه صفحه آغازین آن با این جمله شروع می گردد

علم نبود غیر «علم عاشقی»

مابقی تلبیس ابلیس شقی

●طلوع عشق و اندیشه

مفسر فرزانه مدت یازده سال در كنار مرقد نورآفرین امیرالمومنین (ع) كسب علم كرده وی خوشه چین زبردست بود كه بیشترین استفاده را از فرصت فراهم آمده نمود. فقه، اصول، فلسفه، ریاضیات، رجال را از محضر اساتیدی والا مقام فرا گرفت. بزرگانی چون: آیه الله نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین بادكوبه ای، سید ابوالقاسم خوانساری، حجت، حاج میرزا علی ایروانی و میرزا علی اصغر ملكی.

سر سلسله اساتید ایشان مرحوم قاضی است. شخصیتی كه «سید محمد حسین» را «علامه» كرد و جام وجود این انسان پاك را جرعه های حیات ابدی و معنویت جاودانه بخشید. مرحوم علامه، پیرامون استاد خود مرحوم قاضی چنین می فرماید:

«ما هر چه داریم ............ از مرحوم قاضی داریم. چه آنچه را كه در حال حیاتش از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده كردیم و چه طریقی كه خودمان داریم و از مرحوم قاضی گرفته ایم.»

بازگشت به تبریز دست تقدیر، رجعت فرزانه اندیشمند را رقم زد. پس از سالها اندوختن معارف ناب، در سال ۱۳۱۴ ش. مجبور به بازگشت به زادگاه خویش گردید. دوران تلخ كامی و غربت از مهد علم و دانش از این زمان شروع شد اما مدتی نگذشت كه لطف خفی الهی خود را از سراپرده حكمت خداوندی نشان داد. كار تدریس و تحقیق شروع شد و اولین غنچه های «المیزان» با نمودی در «بحارالانوار» بر شاخسار علامه رویید.

●هجرت به قم

دوران ده ساله اقامت علامه در تبریز همراه با تدریس و تألیف سپری شد و فصلی جدید از حیات وی را فراهم كرد. تا اینكه «فیض روح القدس» بار دیگر مدد فرمود و با آمدن چنین آیه ای در استخاره، علامه راهی قم گردید:

«هُنالِكَ الوَلایَهُ للهِ الحَقُّ هُوَ خَیرٌ ثَواباً وَ خَیرٌ عُقباً»

(در آنجا یاری به خدای حق تعلق دارد. اوست بهترین پاداش و بهترین فرجام)

و آن روز حوزه علمیه قم از ضربات سهمگین رضاخان، رهایی یافته بود و با حضور آیات و مراجع بزرگواری چون آیت ا... بروجردی انسجام بیشتری پیدا كرده بود، فرصتی فراهم آمده بود تا علامه طباطبائی، نیازهای جامعه را سنجیده و بر طبق آنها، برنامه ای منظم و كارآمد تنظیم كند. تفسیر و فلسفه درسهایی بود كه ـ براساس احساس وظیفه علامه ـ شروع شد و تعجب بسیاری را برانگیخت چرا كه تدریس تفسیر دانشی به دور از تحقیق تلقی می شد اما پشتكار و اخلاص علامه كار را بدانجا رساند كه «المیزان» حاصل سالهای تلاش و تدریس گردید.

درس فلسفه نیز در آن عصر خوشنام نبود. از اینرو تلاشهای بسیاری در تعطیل این درس انجام می شد اما رفتار مؤدبانه استاد و برخورد مهربانانه آیت الله العظمی بروجردی ابرهای تیره سوء تفاهم را كنار زد و سعایت ها را بی اثر نمود.

به هر روی تشكیل جلسات عمومی و خصوصی این عالم فرهیخته و حضور شاگردان اندیشمندی چون آیت الله مطهری باعث نقد و بررسی فلسفه های غربی ـ مخصوصاً ماتریالیسم دیالكتیك ـ گردید و آثار و بركات جاودانه ای در تدوین كتب فلسفی به همراه خود آورد.

...... هر روز كه سپری می شد ابعاد علمی و چهره چشمگیر علامه بیشتر از گذشته نمایان می شد. شعاع شخصیت این استاد فرزانه به داخل كشور محدود نگردید، بلكه اندیشمندان بسیاری را به سوی خویش كشاند و در تمام ابعاد اسلام به بحث و گفتگو با آنان منجر شد. این عظمت بدانجا انجامید كه دولت آمریكا توسط شاه ایران از علامه دعوت رسمی كرد تا در دانشگاههای آن كشور «فلسفه شرق» را تدریس نماید! روح بلند و بینش كم نظیر علامه دست رد به آنهمه اصرار زد. او زندگی محقرانه در قم و جلسات درس با طلاب و تربیت شاگردانی فاضل را بر تمامی ظواهر فریبا ترجیح می داد.

●یادگارهای ماندگار:

«انبوه دانش» و «كیمیای ایمان» ‌علامه آثاری گرانبها و جاودانه بسان مشعلی فروزان فرا راه دانش پژوهان آفرید كتابهایی چون:

۱ـ تفسیر المیزان:

دائره المعارفی از معارف و در بردارنده بحثهای اعتقادی، تاریخی، فلسفی، اجتماعی و ..... با تكیه بر قرآن كریم. اثری سترگ كه استاد شهید مطهری ۶۰ سال یا ۱۰۰ سال دیگر زمان درك عمق و ارزش این كتاب می داند. این كتاب ثمره ای كم نظیر از بیست سال تلاش شبانه روزی علامه است. نقطه آغازین این تألیف به بركت غور و ژرف نگری در روایات بحارالانوار بود علامه سبك این تفسیر را از مرحوم قاضی آموخت و در قم عملی ساخت.

۲ـ بدایه الحكمه:

كتابی كه یك دوره تدریس فشرده فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاههای كشور گردید.

۳ـ نهایه الحكمه:

این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزونتر و سطحی عالی تر تدوین شده است.

۴ـ اصول فلسفه و روش رئالیسم:

بینش علامه پیرامون نظرات مادیون و ماتریالیستها باعث فراهم آوردن این اثر گردید بركت این كتاب موجب هدایت بسیاری از جوانان مسلمان و نجات آنان از هلاكت كفر و الحاد شد. اثری كه پاورقیهای استاد مطهری عنایتی افزون بدان بخشیده است.

۵ـ حاشیه بر كفایه:

كتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است كه بتازگی چاپ شده است.

۶ـ شیعه در اسلام:

دوره ای كامل از اعتقادات و معارف شیعه در این اثر نفیس به چشم می خورد.

۷ـ مجموعه مذاكرات با پروفسور هانری كربن:

او كه محققی فرانسوی است پیرامون چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی و ...... مذاكراتی با علامه داشته كه در این كتاب وجود دارد.

۸ـ خلاصه تعالیم اسلام:

خلاصه آنچه هر مسلمان متعهد باید از آن آگاهی داشته و خود را بدان زینت دهد، در این اثر بیان شده است.

۹ـ روابط اجتماعی در اسلام:

انسان و اجتماع و رشد اجتماعی او، پایه زندگی اجتماعی، آزادی در اسلام و .... مباحثی است كه در این كتاب بدانها پرداخته شده است.

۱۰ـ بررسیهای اسلامی:

مجموعه ای است زرین از مقالات استاد كه بسان دائره المعارفی از معارف ناب اسلامی جمع آوری شده است.

۱۱ـ آموزش دین:

كتابی با قلم روان و مطالبی لازم و ضروری است كه برای دانش آموزان نوشته شده است.

۱۲و۱۳و۱۴ـ رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا:

این كتاب كه اكنون با نام «انسان از آغاز تا انجام» ترجمه شده است مباحثی مفید از عوالم سه گانه ماده، مثال و عقل مطرح كرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه كرده است.

۱۵ تا ۴۱: رساله هایی گوناگون درباره قوه و فعل، صفات، ‌افعال الله،‌ وسائط، نحو، صرف، ...... این مجموعه ۲۶ رساله است كه بنا به ضرورت و نیاز جامعه توسط علامه نگاشته شده است.

۴۲ـ دیوان شعر فارسی: مجموعه ای از اشعار چشمگیر و عمیق علامه كه طی سالیان متمادی سروده شده است.

۴۳ـ سنن النبی: سیره و روش رسول الله در بین مردم و همراه خانواده در این اثر به چشم می خورد.

۴۴ـ لب اللباب: مجموعه درسهای اخلاق استاد كه از سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۶۹ قمری برای برخی از فضلای حوزه قم بیان فرموده اند.

۴۶ـ حاشیه براسفار: نظرات استاد فرزانه علامه طباطبایی بر اسفار در این كتاب جمع آوری شده است.

●شاگردان:

«همای همت» علامه، باعث تربیت «مه گونه هایی» شده تا آنگاه كه خورشید وجودش رخ در نقاب خاك می كشد، اینان چون ماهتاب هدایت نورافشانی كنند.

شاگردان علامه، دهها نفر از بزرگان و فرهیختگان كنونی در حوزه های علمیه می باشند كه به تنی چند از آنان اشاره می شود.

حضرات آیات و حجج اسلام:

۱ـ شهید مرتضی مطهری،

۲ـ شهید سید محمد حسینی بهشتی،

۳ـ امام موسی صدر،

۴ـ ناصر مكارم شیرازی،

۵ـ شهید محمد مفتح،

۶ـ شیخ عباس ایزدی،

۷ـ سید عبدالكریم موسوی اردبیلی،

۸ـ عزالدین زنجانی،

۹ـ محمدتقی مصباح یزدی،

۱۰ـ ابراهیم امینی،

۱۱ـ یحیی انصاری،

۱۲ـ سید جلال الدین آشتیانی،

۱۳ـ سید محمدباقر ابطحی،

۱۴ـ سید محمد علی ابطحی،

۱۵ـ سید محمد حسین كاله زاری،

۱۶ـ حسین نوری همدانی،

۱۷ـ حسن حسن زاده آملی،

۱۸ـ سید مهدی روحانی،

۱۹ـ علی احمدی میانجی،

۲۰ـ عبدالله جواد آملی و .....

منبع: گلشن ابرار/ ص ۸۶۵ ـ ۸۷۴

---