معانی و مفاهیم واژه حق در قرآن

کلمه حق در قرآن حدود ۲۴۷ بار با ترکیب ۲۲۷ بار به صورت الحقّ, ۱۷ بار به صورت حّقا و ۳ بار به صورت حّقه به کار رفته است, کلمه حق در بیش از دویست مورد مفهوم حقوقی ندارد, مثلا گاهی به عنوان صفت برای خدای متعالی استعمال شده است مانند ذلک بأن الله هو الحقُّ اینها به خاطر آن است که خداوند حق است

کلمه حق در قرآن حدود ۲۴۷ بار با ترکیب ۲۲۷ بار به صورت الحقّ، ۱۷ بار به صورت حّقا‍ و ۳ بار به صورت حّقه به کار رفته است، کلمه حق در بیش از دویست مورد مفهوم حقوقی ندارد، مثلا گاهی به عنوان صفت برای خدای متعالی استعمال شده است مانند؛ ذلک بأن الله هو الحقُّ؛ اینها به خاطر آن است که خداوند حق است. گاهی در مورد کارهای خداوند به کار رفته است مثل؛ ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا با لحقَّ؛ خدا آسمانها و زمین و آنچه را که در میان آن دو است جز به حق نیافرید. مراد آن است که کار خدا لهو، لعب، لغو و عبث نیست، بلکه یکسره حکیمانه است.حدود چهل جا در قرآن کلمه حق به گونه ای به کار رفته که مفهوم حقوقی دارد. در بیشتراین موارد کلمه مذکور به یکی از این دو صورت استعمال شده است؛ به عنوان صفتی برای فعل انسان مکلف به کار رفته است مثل؛ ذلک بانهم کانوا یکفرون بایات الله و یقتلون النبیین بغیر الحقَّ؛ این خواری و بی‌نوایی و گرفتار خشم خدا بودنشان از آن روست که به آیات الهی کفر می‌ورزیدند و پیامبران را به ناحق می‌کشتند. در این آیه عمل یهودیان یعنی کشتن پیامبران به ناحق وصف شده است.

در بیشتر موارد کار کسی با صفت به‌حق، شایسته و مشروع وصف می‌شود که وی حقی به مفهوم حقوقی داشته باشد ووقتی فعل خاصی را به ناحق ناشایسته و نامشروع وصف می‌کنند که فاعل آن صاحب حق به مفهوم حقوقی نباشد. مثلا اگر کسی حق کشتن دیگری را داشته باشد و این حق خود را اعمال کند و او را بکشد می‌توان گفت عمل اوبه حق بوده است، برخلاف کسی که شخصی را بکشد که حق کشتن او را ندارد،در چنین صورتی عمل اوناحق قلمداد می‌گردد.همچنین کسی که در خانه خود سکنی گزیند یا با اذن صاحبخانه وارد آن شود کاری به حق می‌کند، زیرا هر کسی حق دارد که در خانه خویش سکنی گزیند یا با اذن صاحبخانه وارد آن شود. پس اگرچه حق داشتن و به حق بودن دو مفهوم متغایرند و اولی به آدمیان نسبت داده می‌شود و دومی‌به افعال و اعمال آنان،لکن در بیشتر موارد هر دو مفهوم بر هم منطبق می‌شوند و درباره شخصی که کاری می‌کند که حق انجام دادن آن را دارد می‌توان گفت حق دارد که چنین کند یا کارش کار حقی است.از جمله مواردی که کلمه حق در قرآن به این معنا استعمال شده این آیات می‌باشد؛ آیات ۲۱/۱۱۲/۱۸۱ از سوره آل‌عمران و آیه ۱۵۵ از سوره نسا که در آنها کشتن پیامبران الهی عملی به غیرحق معرفی شده است. همچنین آیه ۱۵۱ از سوره انعام و آیه ۳۳ از سوره اسرا که در آنها از قتل نفس محترمه به ناحق نهی شده است و آیه ۶۸ سوره فرقان که یکی از ویژگی‌های بندگان راستین خدا را این می‌داند که نفس محترمه را جز به حق نمی‌کشند و آیه ۳۳ از سوره اعراف که می‌فرماید؛پروردگار من.... بغی به غیر حق را حرام نموده است و آیه ۲۳ از سوره یونس و آیه ۴۲ از سوره شوری که در هر دو به بغی در زمین به ناحق اشاره می‌کند.درآیات ۱۴۶ از سوره اعراف و ۳۹ از سوره قصص و ۱۵ از سوره فصلت و ۲۰ از سوره احقاف و ۴۰ از سوره حج و ۷۵ غافر، همین تعبیر به کار رفته و بعضی از افعال ناشایست به ناحق وصف شده است.فعل قضا و حکم به معنای داوری نیز یکی از افعال انسان است که در قرآن گاهی با صفت به حق بودن وصف شده است.

قضاوت آنگاه به حق است که قاضی و حاکم حق داوری داشته باشد و طبق موازین معتبر حقوقی داوری کند در غیر این صورت به ناحق خواهد بود. قرآن می‌فرماید؛ای داوود!ما تو را خلیفه و نماینده خود در زمین قرار دادیم،پس در میان مردم به حق داوری کن.در قرآن در مورد داوری به حق علاوه بر تعبیربالحق دو تعبیربالعدل و بالقسطهم به کار رفته است که نشان می‌دهد این سه مفهوم خیلی به هم نزدیکند؛ درآیه ۴۲ از سوره مائده به پیامبر گرامی‌اسلام (ص) فرمان می‌دهد که؛ و اگر حکم کردی در میان ایشان به قسط حکم کن که خدا عادلان را دوست دارد. و درآیه ۵۸ سوره نساء می‌فرماید؛ خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به اهلش بازگردانید و هنگامی‌که میان مردم داوری می‌کنید به عدالت داوری کنید.در قرآن داوری‌های الهی نیز با قسط و حق وصف شده است. مانند؛ پیامبر گفت؛پروردگارا؛به حق داوری فرما. و الله یقضی بالحقَّ؛ و خداوند به حق داوری می‌کند. در دو آیه نیز حق در مورد تکلیف استعمال شده است؛ حقاّ علی المتقین؛این حقی است بر پرهیزکاران. (آیه ۱۸۰/۱۲۴ سوره بقره) حقاّ علی المحسنین؛این حقی است برنیکوکاران. (آیه ۲۳۶/بقره).در این آیات اگر چه تکالیفی برای متقین و محسنین معین و ثابت شده است با این همه تعبیرحقا به کار رفته است البته حقی برآنان و این خود موید آن است که هر جا حقی برای کسی هست حقی تکلیفی بر کسی دیگر نیز وجود دارد.