رینولد آلین نیکلسون Reynold Alleyne Nicholson مصحّح و مفسر بزرگ مثنوی مولانا

زمانی یکی از متفکرین معاصر کشورمان گفته بود که شرقی ها نسبت به غربی ها در استخراج و بهره گیری از منابع طبیعی و زیرزمینی خود همان قدر سستی و کوتاهی نشان مبدهند که نسبت به منابع فرهنگی شان

زمانی یکی از متفکرین معاصر کشورمان گفته بود که شرقی ها نسبت به غربی ها در استخراج و بهره گیری از منابع طبیعی و زیرزمینی خود همان قدر سستی و کوتاهی نشان مبدهند که نسبت به منابع فرهنگی شان .

بنظر میرسد کوتاهی ما ایرانی ها در قبال فرهنگ غنیِ ایرانی- اسلامی از طول و تفصیل بیشتری نسبت به سابر اقوام شرقی برخوردار باشد که در این صورت افسوس و اندوه بیشتری ما را فراخواهد گرفت و طبعا تنها چارۀ آن در تکاپو و جهش های علمی و فرهنگی بیشتری خلاصه میشود .

خدا میداند که اگر همت مستشرقین و انسانهای علاقمند و شریفی از قبیل نیکلسون در ویرایش و پالایش منابع عظیم فرهنگی ، ادبی و عرفانی ما نبود تکلیفمان با اینهمه ذخایر انسان ساز که از پیشینیان ما به یادگار مانده است ، چه بود ؟

کافی است به حجم منابع فرهنگی ویرایش شده و یا تحقیقات مستشرفین و ابران شناسان خارجی نظری بیافکنیم تا عرق شرم را بر پیشانی همتمان احساس کنیم .

البته باید اذعان کرد که در این میان انگیزۀ تعدادی از مستشرقین اهدافی استعماری را دنبال کرده است که حتی در این صورت باید از نگرش « عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» استفاده کرده و آنها را نیز به فال نیک گرفت .

امّا در بین مستشرقین رینولد نیکلسون چیز دیگری بود و جنسی دیگر داشت .

او سالهای طولانی از عمر گرانمایۀ خود را صرف تحقیق و تفحّص در متون کهن اسلامی و عرفانی کرد ولی شاهکار او در سالیان متمادی ، ویرایش و تنقیح مثنوی مولانا بود که تا هم اکنون معتبرتربن و متداولترین نسخۀ مثنوی معنوی است .

گذشته از کار سترگ یاد شده ،ترجمۀ مثنوی به زبان انگلیسی و شرح و تفسیر آن در ۸ جلد از دیگر کارهای ناب و ماندگار رینولد نیکلسون است .

او در۱۸ اوت سال ۱۸۶۸ میلادی در ایالت یورکشایر انگلستان متولد و پس از عمری پر برکت و سودمند ، در ۲۷ اوت سال ۱۹۴۵ میلادی در کشور خود در گذشت .

نیکلسون از اوان کودکی به کتابخانۀ پدربزرگش رفت و آمد داشت ، و به تدریج با نوشته های غیر اروپایی آشنایی عینی پیدا کرده بود . او تحصیلات مقدماتی خود را در اسکاتلند آغاز و برای ادامه به کالج ترینیتی در دانشگاه کمبریج رفت و در ۲۴ سالگی جایزۀ اول دانشگاه کمبریج در زبانهای هندی را از آن خود کرد . زبان عربی را در دانشگاه لیدن و استراسبورگ فراگرفت ولی آموزش زبان فارسی در دانشگاه استراسبورگ برای او آشنایی با مستشرق بزرگ یعنی اداورد براون را به همراه داشت که مصاحبت با او دریچه های معرفت و آشنایی با بزرگان شرق ، بویژه مولانا را برایش گشود .

علاقه به زبان فارسی ، نیکلسون را به انتشار برگزیدۀ اشعار دیوان شمس تبریزی در سال ۱۸۹۸ میلادی که با ترغیب رابرتسون اسمیت استاد عربی بود سوق داد . این اثر به نظر کارشناسان فن بسیار استادانه ویرایش ، ترجمه و تفسیر شده است و با اینکه بیش از یک قرن از ترجمۀ آن گذشته است ، هنوز در زمرۀ آثار با ارزش کلاسیک جای دارد .

نیکلسون در سال ۱۹۰۱ هنگامی که ۳۳ ساله بود جانشین اداورد براون در دانشگاه کمبریج شد و کرسی زبان فارسی را در اختیار گرفت و عضو رسمی آکادمی زبان فارسی گردید .

در سال ۱۹۰۳ میلادی با یکی از بستگانش به نام «سیسیلیا وارتی» ازدواج کرد . همسر او زنی ساده و خوش قلب و نوازندۀ پیانو بود که در کنار یکدیگر زندگی آرامی را سپری میکردند . آنها هرگز صاحب فرزندی نشدند . خانم نیکلسون ۱۰ سال پس از درگذشت همسرش بدرود زندگی گفت .

نیکلسون هرگز از اروپا خارج نشد و طبعا موفق به دیدار از کشورهای شرقی مانند ایران ، ترکیه ، هندوستان و کشورهای عربی ، که عاشق فرهنگ و ادبیات شان بود نگردید .

پشتکار رینولد ستودنی بود و او بی وقفه کار میکرد . گذشته از دهها مقالۀ تحقیقی ، در سال۱۹۰۵ تذکره الاولیای شیخ فریدالدین عطّار را در دوجلد تنقیح و منتشر کرد. شخصیت انسانی وی در اثر ممارست با فرهنگ عرفانی شرق ، بیشتر از پیش آرامتر و متواضعتر شده بود و همین امر باعث شد که وی بدون ادعا و دریافت کمک از دیگران در دریای فرهنگ اسلامی به غوّاصی بپردازد .

نیکلسون شعر هم می سرود و در سال ۱۹۱۱ میلادی مجموعه ای به نام « دُن و درویش »را منتشر ساخت .

کارنامۀ بسیار پر بار او حکایت از تلاشی بی وقفه دارد که با نگاهی اجمالی به آن میتوان به عظمت شخصیت این پژوهشگر ارزنده پی برد :

▪ سال ۱۸۹۸ انتشار تصحیح و ترجمۀ گزیدۀ دیوان شمس تبریزی .

▪ سال ۱۹۰۰ ترجمۀ قسمتهایی از رسالۀ الغفران ابولعلاءمُعرّی .

▪ سال ۱۹۰۵ تصحیح جلد اول تذکره الاولیای شیخ فریدالدین عطّار با حاشیه نویسی علامه قزوینی .

▪ سال ۱۹۰۷ تصحیح جلد دوم تذکره الاولیای شیخ فریدالدین عطّار با حاشیه نویسی علامه قزوینی .

▪ سال ۱۹۰۷ کتاب تاریخ ادبی اعراب به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۰۷ یک دوره کتاب متن عربی برای مبتدیان زبان عربی .

▪ سال ۱۹۰۹ مقدمه ای بر رباعیّات عمر خیّام که قبلا توسط ادوارد فیتز جرالد منتشر شده بود .

▪ سال ۱۹۱۱ انتشار ترجمان الاشواق محی الدین عربی ، همراه با برگردان تحت اللفظی متن به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۱۱ ترجمۀ کشف المحجوب هجویری ( کهن ترین رساله در بارۀ صوفیه ) به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۱۳ ترجمۀ خلاصۀ تاریخ گزیدۀ حمدالله مستوفی قزوینی .

▪ سال ۱۹۱۳ انتشار داستانهای عرفانی ، حاوی ۵۱ داستان .

▪ سال ۱۹۱۴ انتشار کتاب الّلمع فی التصوّف تالیف ابو نصر سراج همرا با تفاسیر انتقادی به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۱۴ عرفای اسلام به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۲۰ ترجمه و انتشار اشعار علامه اقبال لاهوری تحت عنوان اسرار خودی .

▪ سال ۱۹۲۱ تصحیح فارسنامه ابن البلخی با همکاری جی استرنج .

▪ سال ۱۹۲۱ مطالعاتی در عرفان اسلامی .

▪ سال ۱۹۲۱ مطالعاتی در شعر اسلامی شامل گلچینی از ادبیات قدیم فارسی .

▪ سال ۱۹۲۲ ترجمۀ شعر و نثر شرقی – ترجمۀ گزیدۀ آثار منظوم و منثور عربی و فارسی به انگلیسی .

▪ سال ۱۹۲۲ انتشار مجلّدی از مطالعات شرقی با همکاری تی – وی آرنولد که به ادوارد براون تقدیم شده بود .

▪ سال ۱۹۲۵ تصوّر شخصیت در تصوّف .

▪ سال ۱۹۲۵ انتشار اولین جلد از ویرایش ، ترجمه و تفسیر مثنوی مولوی از روی قدیمی ترین نسخ خطّی موجود و انتشار بقیۀ مجلّدات تا سال۱۹۴۰. این مجموعه شامل ۸ جلد به شرح زیر است :

▪ ۳ جلد اول شامل متن کامل فارسی مثنوی یعنی هر جلد شامل ۲ دفتر .

▪ ۳ جلد بعدی شامل ترجمۀ مثنوی به زبان انگلیسی است .

▪ ۲ جلد شامل تفسیر مثنوی به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۳۱ انتشار قصه هایی از معانی عرفانی – برگزیدۀ اشعار مولانا به زبان انگلیسی .

▪ سال ۱۹۳۲ انتشار فهرست توصیفی از نسخ خطّی شرقی ادارود براون . این کتاب توسط نیکلسون نهایی و در یادنامۀ ادوارد براون منتشر شد .

▪ سال ۱۹۳۳ مقدمه ای بر ترجمۀ قرآن به انگلیسی بوسیلۀ ای . اچ . پالمر .

▪ سال ۱۹۴۴ ترجمۀ اشعاری از سیر العباد الی المعاد اثر سنایی غزنوی با همکاری دو تن دیگر .

▪ و .....

گذشته از موارد یاد شده ، کتاب و مقالات متعدد دیگری در زمینه های گوناگون از او به یادگار مانده است که گفته میشود مجموع کتابهای ابشان افزون بر ۳۵ و مقالات علمی و پژوهشی وی افزون بر ۴۸ مورد باشد .

او درجات علمی معتبر و برجسته ای داشت : دکترای ادبیّات (LITT.D.) ، دکترای حقوق (LL.D.) و عضو فرهنگستان بریتانیا (F.B.A) ولی هرگز این قبیل رتبه های اجتماعی باعث بر غرور و تبختر وی نبود .

نیکلسون طرح کاملی پیرامون تصحیح و تفسیر مثنوی مولوی آغاز و به اتمام رساند که به تنهایی برای عمر یک پژوهشگر برجسته و متبحّر کافی می نماید . او برای این کار سترگ از زبانهای انگلیسی ، عربی ، فارسی و ترکی که به خوبی بر آنها تسلط یافته بود بهره می جست .

ویرایش ، ترجمه و تفسیر ۲۶۰۰۰ بیت از کتاب بزرگی مانند مثنوی عمری ۱۸ ساله از نیکلسون گرفت ولی زحمات او به بار نشست و کار او مورد تقدیر و استفادۀ میلیونها انسان در سراسر جهان قرار گرفت .

مثنوی تصحیح او از دیدگاه باریک اندیشان و پژوهشگران برجسته ، همواره مورد بررسی قرار گرفته است و نه تنها بر آن ایرادی مترتب نشده اند بلکه همواره مورد تحسین و توجه قرار داده اند .

اگر بخواهیم نظرات مثبت صاحبنظران و مثنوی شناسان را در خصوص مثنوی نیکلسون بطور خلاصه وار بیان کنیم باید به ویژگی های زیر اشاره شود :

▪ حذف محققانۀ ابیات الحاقی به مثنوی

▪ استفاده در کار ویرایش از نسخ معتبر و قدیمی

▪ ضبط و ثبت اختلافات نسخ مختلف

به نظر اساتید فن ، مثنوی تصحیح نیکلسون بی تردید بهترین متن مثنوی است که تا کنون در اختیار قرار گرفته است . او در روند تصحیح و تنقیح مثنوی به ۱۰ نسخه از نفیس ترین نسخ کهن و خطی قرن هفتم و هشتم مراجعه و کار مقابلۀ انتقادی را انجام داد . البته او از نیمۀ دومِ مثنویِ خود دریافت که در این میان قدیمی ترین نسخۀ مثنوی که به «نسخۀ قونیه» معروف است و در موزۀ مزار مولانا در قونیه نگهداری میشود ،از نظر او پنهان مانده است ، پس بی درنگ در صدد تهیۀ نسخۀ عکسی آن بر آمد ، آن را تهیه و به حوزۀ تحقیق و پژوهش خود افزود .

اگر چه شرح های نوشته شده بر مثنوی کم نیستند امّا در این بین باید به درخشش شرح ۸۰۰ صفحه ای نیکلسون بر مثنوی مولانا در ۲ جلد به زبان انگلیسی اشاره کرد که از دیگر کارهای ارزندۀ این پژوهشگر بلند پایه است . این کتاب وسعت اطلاعات و دانش این قریبۀ اهل دل و فرهیخته را بخوبی نشان میدهد چرا که او برای نوشتن شرح خود بر مثنوی از ۱۸۰ منبع تاریخی ، عرفانی و ادبی استفاده کرده بود .

به نظر کارشناسان ، شرح او بر مثنوی عصارۀ نظرات دقیق و هوشمندانه خود بعلاوۀ احاطه بر آراء و نظرات شارحان قبلی مثنوی به زبانهای فارسی ، ترکی و عربی است . نیکلسون در مقدمۀ شرح مثنوی ، نام دست کم ۷ شرح معتبر قبل از خود را آورده است که همگی مورد استفادۀ وی قرار گرفته اند .

ویژگی های مهم شرح مثنوی نیکلسون توسط مترجم فارسی آن به شرح زیر خلاصه شده است :

▪ رعایت اصول ایجاز و پرهیز از اطناب در سخن .

▪ رعایت امانت در نقل اقوال و آراء و پرهیز از هرگونه تعصّب .

▪ اتکاء بر روش صحیح علمی .

▪ اتکاء بر منابع موثّق و دست اول فارسی و عربی .

▪ ارجاع به منابع و مآخذ غربی و نقل نظایر و مشترکات از آنها .

▪ مراجعه به شروح دیگر مثنوی (فارسی ، عربی و انگلیسی) .

▪ اتکاء بر آثار مولانا جلال الدین خصوصا مثنوی برای توضیح مشکلات .

▪ بیان وقایع تاریخی ، مآخذ قصص ، امثال و حکم ، ضرب المثل ها ، اقوال و اعلام .

▪ بیان شواهد قرآنی ، آیات ، احادث ، اخبار و روایات .

▪ توضیح نکات ضروری لغوی و دستوری .

▪ توضیح تعبیرات ، تاویلات و استعارات دشوار .

▪ شرح دقایق عرفانی ، فلسفی و فقهی .

▪ تجدید نظر در ترجمۀ انگلیسی برخی از ابیات مثنوی .

▪ تجدید نظر در تصحیح چندین بیت مثنوی و نقل انتخاب مستدل و جدید آنها .

▪ نقل نسخه بدلهایی که به هر علت در متن مثنوی مصحّح انتقادی وی نیامده است .

▪ تصحیح بعضی نظرات شارحان دیگر که برای نوشتن شرح خود به آنها مراجعه کرده است .

استاد فروزانفر مولوی شناس برجستۀ ایرانی ، شرح و تفسیر او را بسیار ستوده و گفته است :

« شرح استاد فقید رینولد الین نیکلسون بر مثنوی به زبان انگلیسی طبع لیدن ۱۹۳۷ که بی گمان دقیق ترین شروح بر مثنوی است بر اصول صحیح انتقادی و با ذکر مآخذ و اسناد تدوین شده و برای کشف اسرار و حل رموز مثنوی مرجعی قابل اعتماد است . »

نیکلسون بدون هیچ کمک و پشتوانۀ مالی هزینه های سنگین عکس برداری از نسخه های کهن مثنوی را خود می پرداخت و از احدی چشمداشت یاری نداشت . او شروح مختلفی که تا آن تاریخ بر مثنوی نوشته شده بودند را جمع آوری ، مطالعه و مورد پژوهش قرار داد تا در نهایت بتواند اثر سترگ خود را با غنای هر چه بیشتر بین سالهای ۱۹۲۵ تا ۱۹۴۰ میلادی منتشر نماید .

اگر چه محور اصلی پژوهش و فعالیتهای تحقیقاتی نیکلسون متمرکز بر آثار مولانا و بویژه مثنوی بود ، اما آثار دیگر بزرگان ادبیات فارسی نیز از نظر او پنهان نمانده بودند . شواهد این مدعا را میتوان در لیست آثار این استاد مشاهده کرد . برای مثال میتوان از کتاب «شعر و نثر شرقی» که در سال ۱۹۲۲ میلادی منتشر شد یاد کرد که مشتمل بر ترجمۀ اشعار : ابوسعید ابوالخیر ، انوری ، عطّار ، باباطاهر ، فردوسی ، سعدی ، عنصری ، حافظ ، دقیقی و رودکی است .

نیکلسون از نخستین شرقشناسانی است که آثار عطّار و بخصوص مولانا را به بصورتی عمیق به جهان غرب شناساند . همچنین او برای اولین بار در مجلۀ انجمن سلطنتی آسیایی دست به معرفی کتاب فیه ما فیه زد تا از این راه آن کتاب ارزشمند را به پژوهشگران غربی معرفی نماید . رینولد که خود به ترجمۀ بخشهایی از آن همت گماشته بود ، ترجمۀ کامل آن را به شاگرد خود آربری توصیه نمود .

قبل از نیکلسون مترجمانی مانند : جمز ردهاوس و وینفیلد به ترتیب دفتر اول و کل مثنوی را به زبان انگلیسی در خلال سالهای ۱۸۸۱ الی ۱۸۸۷ میلادی منتشر کرده بودند ، اما نیکلسون با دیدی نقّادانه و رعایت ادب به ضعف های آنها اشاره و بنحو شایسته ای کمبود های آنها را در دلِ ترجمه و شرح مثنوی خود پوشش داده است .

در حال حاضر مثنوی مولانا در سراسر جهان به بیش از ۴۰ زبان خارجی ترجمه شده و در اختیار همگان قرار گرفته است که از جمله میتوان به ترجمه های : ترکی ، عربی ، انگلیسی ، آلمانی ، روسی ، فرانسوی ، اسپانیایی ، ایتالیایی یونانی ، ژاپنی و... اشاره کرد اما در این میان با گذشت بیش از نیم قرن از تصحیح و ترجمۀ مثنوی توسط نیکلسون درجۀ اعتبار آن همچنان در بین فارسی زبانان و انگلیسی زبانان حفظ شده است و این نشان از عمق و دقت پژوهشی بکار گرفته شدۀ ایشان است .

رینولد نیکلسون از عمری پر برکت و نسبتا دراز که بیشتر آن را صرف معرفی بزرگان و آثار جاویدان آنها و بخصوص آثار مولانا جلال الدین نمود ، برخوردار بود . او در سن ۷۷ سالگی در ۲۷ اوت ۱۹۴۵ میلادی در شهر چستر انگلستان در حالی که تقریبا نابینا شده بود چشم از جهان فروبست .

آخرین اثر او که پس از پایان عمر نیکلسون توسط شاگردش ای .جی .آر بری به سال ۱۹۵۰ منتشر شد ، « رومی شاعر و عارف » نام داشت .

سخن را با فرازی از پیشگفتار استاد فقید سید جلال الدین آشتیانی بر ترجمۀ شرح مثنوی پروفسور نیکلسون به پایان می بریم :

« استاد نامدار محقق ، نیکلسون ، شارح مسیحی ، از ناحیۀ شرح خود بر مثنوی در بین طالبان معرفت از شهرتی عظیم برخوردار شد و می توان او را بزرگترین مثنوی شناس در مغرب زمین دانست . آموختن زبان فارسی در حدّی که بتوان اشعار صعب المنال مولانا را خوب درک کرد ، برای هر خارجی ، کاری دشوار و فراگرفتن زبان تازی در حدّ زبان فارسی ضروری است و دانشمند فقید ، نیکلسون ، با تصحیح ، ترجمه و شرح انگلیسی خود بر مثنوی نشان میدهد که بر این هر دو زبان تسلط کافی داشته است . »

میرحسن ولوی

منابع :

۱. تصوف اسلامی و رابطۀ انسان با خدا ، محمد رضا شفیعی کدکنی ، تهران ، ۱۳۵۸

۲. دائرۀ المعارف دکتر غلامحسین مصاحب ، تهران ، شرکت سهامی کتابهای جیبی – انتشارات امیر کبیر ، ۱۳۸۰

۳. شرح مثنوی معنوی مولوی ، نوشتۀ رینولد نیکلسون ، ترجمه و تعلیق حسن لاهوتی ، انتشارات علمی فرهنگی ، ۱۳۸۴

۴. عرفان عارفان مسلمان ، رینولد نیکلسون ، ترجمۀ دکتر اسدالله آزاد ، مشهد ، ۱۳۷۲

۵. عرفای اسلام ، رینولد نیکلسون ، ترجمۀ دکتر ماهدخت بانو همایی ، تهران ، موسسۀ نشر هما ، ۱۳۶۴

۶. فرهنگ دهخدا

۷. مقدمه رومی و تفسیر مثنوی معنوی اثر رینولد نیکلسون ، ترجمه و تعلیق اوانس اوانسیان ، انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۸۳

۸. منتخباتی از دیوان شمس ، رینولد نیکلسون ، ترجمۀ حسن لاهوتی ، نشر نامک ، ۱۳۸۶