دفاع از علم و دوری از جذبه ایدئولوژی

داروین و مارکس

چه چیزی در نظریات داروین هست که پیروان مارکس و مارکسیست ها این گونه شیفته داروین شده اند؟ چه چیزی است که انگلس را وامی دارد تا در مراسم خاکسپاری مارکس بگوید «همان طور که داروین به کشف قانون تکامل موجودات زنده در طبیعت دست یافت، مارکس نیز قانون تکامل تاریخ بشر را کشف و تئوریزه کرد.»

و بعدها همین انگلس در آنتی دورینگ و دیالکتیک طبیعت مرتباً استناداتی به داروین دارد و تازه می کوشد نظریات داروین را به نظریات مارکس نزدیک کند. عنوان کردن نقش کار در تکامل و تاکید بر قرار گرفتن انگشت شست در مقابل دیگر انگشتان همگی به نوعی کوشش در نزدیک کردن این دو تفکر است. بعدها هم در شوروی کوشش های بیشتری توسط بیولوژیست هایی مثل میچورین ولیسنکو در این زمینه صورت گرفت.

من در این مقدمه بر مقاله خانم مارگارت ا.فی می کوشم تفاوت نگاه علمی و سکولار داروین را با نگاه ایدئولوژیک بررسی کنم. داروین دانشمند است و آولینگ پیرو ایدئولوژی. داروین معتقد است «گسترش دانش... در درازمدت به خوشبختی بشر خواهد افزود.»

آولینگ بعد از سر خوردن از داورین می نویسد؛ «نخستین پرسش داروین از ما این بود که «چرا شما خود را ملحد می دانید و می گویید خدایی وجود ندارد» این نشان می دهد که داروین، غرق در پژوهش های زیست شناسی خود بود و خبر نداشت که چه بحث و جدل هایی در دنیای بیرون جریان دارد، همچنان که از تعارضات بزرگی که بین کار و سرمایه در پشت در خانه وی جریان داشت، بی اطلاع بود.»

ایدئولوژی شبه علم است. علم را با ایمان در آمیخته و پدیده هایی همچون، لنینیسم، مائوئیسم، کاستروییسم، انورخوجه ایسم، کیم ایل سونگ ایسم و... را پدیده آورده است آن هم در کشورهایی که اسطوره زدایی نشده اند. دوران روشنگری را طی نکرده اند. پس از ایمان اسطوره یی به ایمان ایدئولوژی رسیده اند، با ترکیبی از اسطوره های بومی.

داروین در جواب آولینگ می نویسد؛ «هر چند من طرفدار جدی آزادی اندیشه در همه امور هستم اما این طور به نظر می رسد (غلط یا درست) که جدل مستقیم علیه مسیحیت و خداشناسی به دشواری می تواند منشأ اثری برای افکار عمومی باشد. بهترین راه پیشبرد آزادی اندیشه، روشنگری تدریجی اذهان مردم است که با پیشرفت دانش محقق می شود. بنابراین هدف من همواره این بوده است که از نوشتن درباره مذهب پرهیز و سعی خود را محدود و معروف دانش کنم.» به این ترتیب داروین تقاضای تقدیم کاپیتال به خودش را رد می کند.

خانم مارگارت ا.فی پژوهشگر موسسه ماکس پلانک در این مقاله که در نشریه مانتلی ریویو چاپ شد و دوست ارجمند من شهریار خواجیان آن را ترجمه کرده است، می کوشد ثابت کند این ادوارد بی. آولینگ بوده است که با داروین مکاتبه داشته نه مارکس. آولینگ دوست و نامزد دختر مارکس بوده است که تقاضای تقدیم کاپیتال به داروین را کرده است نه خود مارکس. و جواب داروین خطاب آقای عزیز به آولینگ بوده و این آولینگ بوده است که از سر بی دقتی نامه داروین را در میان نامه های مارکس گذاشته و سال ها تصور بر این بوده است که مارکس و داروین با هم مکاتبه داشته اند.

داروین نیک می دانست که علم و ایمان را نباید به هم بیامیزد. در تحقیقات خود کتاب مقدس را کناری می نهاد و به تحقیق می پرداخت از همین رو بود که به نتایجی غیر از افسانه آفرینش کتاب مقدس رسید. داروین اما آته ایست و دین ستیز نبود. برخلاف مارکس قصد نکرده بود آدمی را در حوزه خصوصی اش از دین برهاند،

او فقط قصد داشت در علم مستقل و جدا از ایمان به کار خود ادامه دهد و این فرق مهمی است بین داروین و حتی خود مارکس.

بعدها هم مارکسیست ها وقتی دیدند نظریات اینشتین می تواند نزدیکی با ماتریالیسم دیالکتیک آنها داشته باشد مانند آولینگ کوشش کردند اینشتین را از خود کنند. آخر نسبیت اینشتین و نظریه تبدیل ماده و انرژی تحت فرمول E=mc۲ می توانست به ماتریالیسم دیالکتیک شان اهمیتی دوباره بدهد. اما برخورد آلبرت اینشتین هم مانند داروین دفاع از علم و دوری از ایدئولوژی بود. آلبرت اینشتین هم در مقابل دین ستیزی و خداستیزی آنها ایستاد. او علم را مستقل از ایمان و کلیسا می خواست و آنها، ایدئولوژیست ها، ایمانی را در مقابل ایمان دیگری نهاده بودند. و دست آخر داروین علت نپذیرفتن تقدیم کاپیتال به خود را این گونه توضیح می دهد؛ «چنانچه در حمله به مذهب به نوعی مساعدت و همراهی نشان دهم ممکن است تحت فشار تعصبات برخی از اعضای خانواده قرار گیرم. متاسفم از اینکه ناچارم درخواست شما را رد کنم.» و این تقابل ایدئولوژی و علم است، تقابل آته ایسم است و سکولاریسم، تقابل نگاه انقلابی مارکسیستی است در مقابل نگاه محافظه کار و لیبرال. و دست آخر تقابل تکامل ناگهانی و انقلابی در مقابل تحولات بطئی و آرام. تقابل مارکس است و داروین.

هوشنگ ماهرویان