تنگناهای مهندسی منابع طبیعی

حتی یک وجب از خاک کشور نباید ناشناخته بماند, ما باید دقیقا بدانیم چه چیزهایی در چنته سرزمین مان است, باید بدانیم که پوشش گیاهی جنگل, مرتع و بیابان هایمان دقیقا در کجا و با چه وسعتی وجود دارند

حتی یک وجب از خاک کشور نباید ناشناخته بماند، ما باید دقیقا بدانیم چه چیزهایی در چنته سرزمین‌مان است، باید بدانیم که پوشش گیاهی جنگل، مرتع و بیابان‌هایمان دقیقا در کجا و با چه وسعتی وجود دارند. وقتی پای عرصه‌های ملی و اعمال حاکمیت دولت بر این عرصه‌ها به میان می‌آید وجب به وجب این خاک ارزش پیدا می‌کند، پس اگر این عرصه‌ها ناشناخته بمانند و اطلاعات مربوط به سرزمین‌مان باز هم ناقص و گنگ باشد آن وقت اگر سیلی بیاید و زمینی در جایی بلغزد و بیابانی پیشروی کند و جنگلی تحدید شود باز هم بازنده شده‌ایم، چون نه‌تنها پیش از این نمی‌دانستیم چه چیزهایی ـ‌ از خوب و بد‌ ـ‌ داشته‌ایم، بلکه حالا این را نیز نمی‌دانیم که چه چیزهایی را از دست داده‌ایم.

ولی همه این دغدغه‌ها با تهیه عکس‌های هوایی،‌ نقشه‌ها،‌ تصاویر ماهواره‌ای و فایل‌های رقومی یعنی مهندسی منابع طبیعی از بین می‌رود، چون آن وقت گوشه به گوشه این خاک شناسنامه‌دار می‌شود و کوچک‌ترین خصوصیات مثبت و منفی‌اش در بانک‌های اطلاعاتی ثبت می‌شود.

● پای لنگان مهندسی

زوایای ناشناخته طبیعت البته در کشور ما کم نیست، هنوز ۴۰ درصد پوشش گیاهی کشورمان ارزیابی نشده و تهیه نقشه منابع جنگلی به پایان نرسیده در حالی که همچنان نقشه‌ها و عکس‌هایی گنگ و نه‌چندان دقیقی که میراث نبود امکانات در گذشته است، دردسر درست می‌کنند.

البته مدت‌هاست که طرح مطالعات توجیهی و اجرایی منابع طبیعی با هدف شناخت مشکلات، محدودیت‌ها، قابلیت‌ و پتانسیل‌های ۱۳۵ میلیون هکتار عرصه ملی آغاز شده و تهیه نقشه سیمای آبخیز کشور،‌ بانک اطلاعاتی خسارات سیل، بانک زمین‌لغزش، شناسنامه‌دار کردن حوزه‌های آبخیز و مکانیزه کردن مستندات و اطلاعات در کنار مطالعات ذخیره‌گاه‌های جنگلی و تهیه طرح‌ها و نقشه‌های مربوط به پخش سیلات و تغذیه مصنوعی همراه تهیه نقشه مطالعات تعیین قابلیت اراضی ملی برای واگذاری در دستور کار قرار گرفته، ولی با این حال هنوز تهیه این نقشه‌ها در بعضی بخش‌ها سرعتی کم و مسیری پرچالش دارد. محمدرضا سهرابی، مدیرکل دفتر مهندسی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور که مهندسی منابع طبیعی و اعمال حاکمیت قاطعانه بر عرصه‌های ملی در گروی حرکت دقیق و رو به جلوی دفتر متبوعش است از این تنگناها می‌گوید. او در گفت‌وگو با جام‌جم توضیح می‌دهد: مطالعات مربوط به عمران و زمین‌لغزش، سنجش از دور و تفسیر عکس‌های هوایی، کاداستر، اثربخشی پروژه‌ها، مطالعات منطقه‌ای و سیل، ۶ وظیفه‌ای است که دفتر مهندسی بر عهده دارد، هرچند که در تمام این بخش‌ها با مشکلاتی روبه‌رو است. ما برای شناسایی مناطق لغزش‌خیز کشور و به منظور مقابله با این پدیده با استفاده از عکس‌های هوایی، مناطق حساس را شناسایی می‌کنیم و در اختیار نهادهایی چون وزارت راه، مسکن و شهرسازی، وزارت نیرو و سازمان زمین‌شناسی قرار می‌دهیم به طوری که تا به حال بیش از ۱۰ هزار مورد از این نقاط را نیز شناسایی کرده‌ایم، اما اعتبارات ما در این بخش بسیار ناچیز است و کارها به صورت موردی و جزئی انجام می‌شود. در واقع ما با افرادی به عنوان اشخاص حقیقی قرارداد می‌بندیم و آنها نیز از روی عکس‌های هوایی و نقشه‌های موجود، نقاط را شناسایی می‌کنند و اگر اطلاعات آنها درست بود و مورد تایید قرار گرفت آنها را وارد بانک اطلاعاتی سازمان می‌کنیم.

سهرابی وجود نقشه‌هایی که به خاطر ضعف امکانات به شکل ابتدایی تهیه شده‌‌اند یا نقشه‌هایی که هیچ ابزاری در تهیه آنها نقش نداشته و به صورت تخمینی و شفاهی ترسیم شده‌اند را یکی دیگر از دغدغه‌های مهندسی منابع طبیعی می‌داند، هرچند معتقد است نقشه‌هایی که هم‌اکنون تهیه می‌شود به خاطر تکنولوژی مدرن استفاده شده در تهیه آنها خطایی تا حداکثر ۱۵ متر دارند و می‌توان به آنها اعتماد کرد. او البته تا جایی به اقدامات انجام شده در دفتر مهندسی اطمینان دارد که با تکیه بر نقشه‌ها و عکس‌های هوایی در دسترسش حاضر است تمام اظهارات کارشناسانی را که می‌گویند سطح جنگل‌های شمالی کشور نسبت به ۳۰ سال قبل به شدت کاهش یافته را رد کند و حتی از افزایش سطح این جنگل‌‌ها بگوید. سهرابی توضیح می‌‌دهد: نقشه‌هایی که به تازگی از جنگل‌های شمال کشور تهیه شده نشان می‌دهد که سطح مناطق جنگلی شمال در ۱۵ سال اخیر نسبت به اوایل انقلاب حدود ۵۰ تا ۶۰ هکتار نیز بیشتر شده چون در سال‌های اخیر به خاطر تقویت سیاست مدیریت جنگل، در آن بخش از مناطق جنگلی که به خاطر برداشت‌های بی‌رویه از بین رفته بودند دوباره جنگل‌کاری انجام شده و امروز به حدی رسیده که طبق تعریف فائو جزو جنگل محسوب می‌شوند.

نکته: داشتن ضعف اطلاعاتی و تکنولوژیکی یا کمبود سرمایه و نیروی انسانی برای مرجعی که قرار است قابلیت‌ها و محدودیت‌های ۱۳۵ میلیون هکتار عرصه ملی را در قالب عکس و نقشه درآورد، درد کوچکی نیست

البته افزایش مساحت جنگل‌های شمال و رسیدن آن به یک میلیون و ۹۲۹ هزار هکتار و پافشاری سهرابی در دفاع از آن هرگز سبب نمی‌شود تا او باز هم از رنجی که منابع طبیعی از نبود نقشه‌های قابل اعتماد و استناد می‌برد، حرف نزند.

به باور او این که مشکل تصرف اراضی در کشور حل نمی‌شود و هنوز تعیین مرز میان عرصه‌های ملی و مستثنیات (اراضی خصوصی)‌ در بخشی از کشور، محلی برای چالش و اختلاف است به این علت است که دولت می‌خواهد تکلیف مالکیت‌ها را با عکس‌های هوایی دهه ۴۰ خورشیدی مشخص کند!

● وابستگی، مشکلی که نادیده گرفته می‌شود

داشتن ضعف اطلاعاتی و تکنولوژیکی یا کمبود سرمایه و نیروی انسانی برای مرجعی که قرار است قابلیت‌ها و محدودیت‌های ۱۳۵ میلیون هکتار عرصه ملی را در قالب عکس و نقشه درآورد، درد کوچکی نیست. دفتر مهندسی سازمان جنگل‌ها نیرو کم دارد همان طور که اعتباراتش کم است و در بعضی حوزه‌ها، تخصیص بودجه برای آن قطره‌چکانی است. اگر نیروهای فعلی این دفتر بازنشسته شوند با توجه به ممنوعیت استخدام در سازمان‌های دولتی، پست‌های حساس نقشه‌خوانی و تفسیر عکس یا صندلی‌های متصدیان نقشه‌برداری و تهیه آمار خالی می‌ماند آن وقت از این دفتر با فهرست بلندبالای وظایفش فقط یک نام پرطمطراق باقی می‌ماند که مسلما کاری نیز از آن ساخته نیست.

البته این اتفاق نه این که رویدادی مربوط به آینده باشد، چون در حال حاضر هم بخش‌هایی از وظایف محول شده به بخش مهندسی به خاطر کمبود پول و نیروی انسانی معطل مانده که سهرابی در گفت‌وگو با جام‌جم از آنها می‌گوید. او توضیح می‌دهد: طبق وظایف تعریف شده برای ما، باید همه اقداماتی که در تمام معاونت‌های سازمان انجام می‌شود در دفتر مهندسی ارزیابی شود. مثلا اگر در نقطه‌ای از کشور، جنگلی ایجاد شده و درختکاری صورت گرفته و بودجه‌ای برای آن تعیین شده ما موظفیم تا پیشرفت کار را از نظر کمی و کیفی ارزیابی کنیم ولی متاسفانه تا به حال هیچ وظیفه فیزیکی در این حوزه انجام نداده‌ایم و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور هیچ وقت اعتباری برای ما در این بخش در نظر نگرفته است. برای همین است که ما با کمبود شدید نیرو در بخش ارزیابی روبه‌رو هستیم و در ۳۲ استان کشور فقط ۴ نیروی ارزیاب داریم.

با این حال مشکلات پیش روی مهندسی منابع طبیعی فراتر از این محدودیت‌هاست. همان تنگناهایی که کمتر مسوولی شهامت حرف زدن از آنها را دارد و همان چالش‌هایی که در ولوله اختلاف‌نظرها میان مدیران گم می‌شود.

هم‌اکنون برای تهیه نقشه‌ها و عکس‌های عرصه‌های ملی از داده‌های سازمان هواشناسی، وزارت نیرو، موسسه تحقیقات خاک و آب، مرکز آمار ایران و سازمان جغرافیایی ارتش استفاده می‌شود به طوری که در نهایت، اطلاعات مربوط به درجه حرارت، رطوبت، وزش و جهت باد، ابرناکی مناطق، منابع آب، خاک‌شناسی و اطلاعات فنی مربوط به کشاورزی و باغبانی تبدیل به نقشه می‌شوند که البته در بعضی موضوعات، گرفتن اطلاعات از این سازمان‌ها نیز به خاطر محدودیت امکانات‌شان میسر نمی‌شود و تهیه نقشه‌ها منوط به خرید تجهیزات می‌شود، درست مثل سازمان جغرافیایی ارتش که ابراز امیدواری کرده تا با پرتاب ماهواره متعلق به خودش بتواند اطلاعات مورد نیاز را در اختیار دفتر مهندسی بگذارد تا دیگر مجبور به خرید نقشه‌ها از کشورهای خارجی نباشیم.

گفته می‌شود سال‌هاست به خاطر نداشتن ماهواره‌ای که متعلق به ایران باشد ما همواره برای تهیه نقشه‌ها و عکس‌های هوایی به کشورهای خارجی متوسل شده‌ایم و حتی از روانداختن به افغانستان و ترکیه نیز صرف‌نظر نکرده‌ایم. این کشورها از ما پول می‌گیرند و در عوض از عرصه‌های ملی که خودمان باید دقیق‌ترین اطلاعات مربوط به آن را داشته باشیم عکس و نقشه تهیه می‌کنند و به ما می‌فروشند. در این میان نوع ارتباطی که میان ما و سازمان‌های بین‌المللی برقرار است هم جای تعمق دارد؛ همان سازمان‌هایی که طبق کنوانسیون‌های بین‌المللی موظفند به ما عکس و نقشه مجانی بدهند و ما نیز طبق تعاریف سازمانی‌مان موظفیم تا ارتباطاتمان با این سازمان‌ها را تقویت کنیم.

فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد)‌ به همه کشورهای دنیا عکس و نقشه‌های رایگان می‌دهد در حالی که تا به حال در مقابل ما طفره رفته است. البته فائو به تعهداتش در قبال ما عمل نمی‌کند .

فائو از ما می‌خواهد تا آمار دقیق جنگل، مرتع و بیابان‌هایمان را در اختیارش قرار دهیم تا دقیقا مشخص شود وضعیت ایران به لحاظ طبیعی چگونه است، اما ما تا به حال چنین آماری به فائو ارائه نداده‌ایم که البته برخی ناظران داخلی معتقدند که اصلا آماری قابل استناد نداشته‌ایم تا بتوانیم به این سازمان ارائه دهیم. این در حالی است که همچنان میان برخی تعریف‌های ملی ما با تعاریف فائو نیز تفاوت وجود دارد مثل تعریف ما از جنگل که تفاوت‌های عمده‌ای با تعریف فائو دارد. همین تفاوت‌ها و تغییر مسیر دادن‌هاست که عده‌‌ای از دلسوزان منابع طبیعی را نگران آینده عرصه‌های ملی کرده است آن هم در شرایطی که نشناختن قابلیت‌ها و محدودیت‌های طبیعی کشور حتما به ضررش تمام می‌شود و ناقص و گنگ بودن اطلاعات سرزمین‌‌اش به لرزان شدن پایه‌های حاکمیتش کمک می‌کند.

مریم خباز