جمهوری های تبریز و مهاباد

روز ۲۱ آذر ۱۳۲۴ از سوی حزب دمكرات آذربایجان, در شهر تبریز و ۴۰ روز بعد در دوم بهمن همان سال از سوی حزب دمكرات كردستان در شهر مهاباد «جمهوری خودمختار» اعلام شد

روز ۲۱ آذر ۱۳۲۴ از سوی حزب دمكرات آذربایجان، در شهر تبریز و ۴۰ روز بعد در دوم بهمن همان سال از سوی حزب دمكرات كردستان در شهر مهاباد «جمهوری خودمختار» اعلام شد.

تشكیل جمهوری‌های خودمختار آذربایجان و كردستان از تبعات حضور دراز مدت نیروهای اشغالگر شوروی در ایران و ناشی از شكست روسیه در كسب امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت دریای خزر از دولت ایران بود. در آن زمان استانهای آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، مازندران، نیمی از استان كردستان و همچنین بخشهای وسیعی از شمال استان خراسان تحت اشغال نظامیان روس بود.

حضور نیروهای نظامی، روسیه در خاك ایران و امتناع آنان از خارج شدن از شهرهای شمالی كشور مغایر با تعهدات مسكو در اجلاس سران آمریكا و روسیه و انگلیس در تهران بود. ۱

روسها خروج نیروهایشان از ایران را به اخذ امتیاز استخراج نفت ایران در دریای خزر كردند والبته امتیازات مشابهی كه دولت وقت ایران بلافاصله پس از اجلاس سران متفقین در تهران به آمریكا و انگلیس واگذار كرده و استخراج نفت در نواحی جنوب شرقی ایران را در پیمانی محرمانه به شركتهای نفتی آمریكا و انگلیس و هلند سپرده بود ـ اسفند ۱۳۲۲ ـ روسها را در پافشاری برخواسته‌شان مصمم‌تر ساخته بود. پس از آنكه درخواست آنان در مجلس چهاردهم رد شد ، دولت روسیه خروج نظامیان خود از شمال ایران را منتفی دانست.

تحریك‌های قومی در دو استان آذربایجان و كردستان و حمایت روسیه از این اقدامات، جلوه‌ای از عكس‌العمل مسكو در برابر حكومت ایران بود. از طرفی حزب توده نیز كه در سایه حضور نظامی شوروی در داخل ایران موفق شده بود هشت كرسی مجلس شورای ملی را در چهاردهمین دوره قانونگذاری ایران به نمایندگان خود اختصاص دهد به كمك این عده و به مدد فشار تبلیغاتی سعی در متقاعد ساختن دولت ایران به واگذاری امتیاز استخراج نفت دریای خزر به شوروی داشت.

حزب توده كه به تازگی تأسیس شده بود. ۲ در راستای همین اقدامات متینگهای بزرگ و كوچكی را نیز در تهران و یا در شهرهای شمالی كشور به نفع توقع روسها و بر علیه مجلس و دولت براه انداخت.

ظهور احزاب دمكرات در آذربایجان و كردستان حاصل این تحولات بود. این دو حزب با فاصله اندكی از یكدیگر بین شهریور تا آبان ۱۳۲۴ در دو استان مذكور تاسیس شدند و میرجعفر باقروف رئیس جمهور و دبیركل حزب كمونیست جمهوری آذربایجان شوروی كه با محافل حزبی هر دو استان در تماس مستقیم بود مهمترین عامل اجرائی سیاستهای روسیه در این تحولات به شمار می‌رفت. سیدجعفر پیشه‌وری در آذربایجان و قاضی محمد در كردستان رهبری احزاب دمكرات را برعهده گرفتند.

● پیشه‌وری كیست؟

سید جعفر پیشه‌وری در ۱۲۷۲ در روستای زاویه خلخال به دنیا آمد. در ۱۲۸۴ به همراه والدین خود رهسپار باكو شد و در آنجا به تحصیل و كار پرداخت. با پیروزی انقلاب بلشویكی، جذب كمونیسم شد و در ۱۲۹۷ در ۲۵ سالگی به عضویت كمیته مركزی «حزب عدالت» و دفتر سیاسی آن در آمد. در اردیبهشت ۱۲۹۹ همراه با قوای ارتش سرخ كه در تعقیب روسهای سفید وارد گیلان شده بودند، به ایران آمد به همراه تعداد دیگری از اعضای حزب عدالت در ۳۰ خرداد ۱۲۹۹ اولین كنگره حزب كمونیست ایرن را در بندرانزلی برپا داشتند. در این كنگره، پیشه‌وری عضو كمیته مركزی حزب شد. او ارگان حزب كمونیست در رشت را نیز انتشار داد و مدیریت آن را بر عهده گرفت. مدتی با عوامل جناح چپ نهضت جنگل از جمله احسان‌الله عمواوغلی همكاری كرد. اما پس از شكست نهضت جنگل به باكو رفت و وارد فعالیت‌های مطبوعاتی شد. در ۱۳۰۴ رابط حزب كمونیست ایران و «كمینترن» شد. ۳ در ۱۳۰۶ در كنگره دوم حزب كمونیست ایران كه در شهر رستوف در نزدیكی مسكو برگزار شد دبیر كمیته مركزی و مسئول تشكیلاتی حزب در تهران شد. او سپس به تهران آمد. اما در ۶ دی ۱۳۰۹ دستگیر شد و تا پایان حكومت رضاخان به مدت ۱۱ سال در زندان ماند. او در تمام طول دوران زندان عضویت خود در حزب كمونیست را انكار كرد. پیشه‌وری در اسفند ۱۳۱۸ در دادگاه جنایی به جرم تبلیغ كمونیسم و عضویت در حزب كمونیست به ۱۰ سال زندان محكوم شد. در دوران محكومیت میان وی با اكثر هم حزبی‌های وی اختلافات شدیدی بروز كرد كه یكی از علل آن اصرار پیشه‌وری در كتمان سمت حزبی و سوابق خود بوده است.

پیشه‌وری پس از آزادی از زندان در ۱۳۱۹ مدتی به كاشان تبعید شد. در مهر ۱۳۲۰ در جلسه مؤسسان حزب توده شركت كرد و جزء رهبران اولیه حزب انتخاب شد و به همراه ایرج اسكندری اولین مرامنامه حزب را نوشت ولی به علت اختلاف با سایر اعضا، از حزب توده فاصله گرفت و در خرداد ۱۳۲۲ انتشار روزنامه «آژیر» را در تهران آغاز كرد. در انتخابات مجلس چهاردهم از حوزه تبریز انتخاب شد ولی در ۲۳ تیر ۱۳۲۳ اعتبارنامه‌اش به دلیل كمونیست بودن وی رد شد. در مرداد ۱۳۲۴ روزنامه آژیر نیز توقیف شد.

پیشه‌وری در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ حزب دمكرات آذربایجان را بنیان نهاد و در ۲۱ آذر این سال حكومت خودمختار آذربایجان را اعلام كرد. در ۲۱ آذر ۱۳۲۵ در برابر حمله قوای ارتش، عقب‌نشینی كرد و به باكو گریخت و در ۲۰ تیر ۱۳۲۶ در یك سانحه اتومبیل در این شهر كشته شد. ۴

● قاضی محمد كیست؟

قاضی محمد روحانی كرد در ۱۲۸۹ ش. در شهر مهاباد دیده به جهان گشود. او عضو قبیله‌ای بود كه اكثر بزرگان آن سالها به كار قضاوت و دادگستری اشتغال داشته‌اند. از جمله پدر، پدربزرگ و عموهای قاضی محمد عموماً چنین سابقه‌ای داشته‌اند. از این رو «قاضی» شهرت خانوادگی آنها بود. پدر قاضی محمد مشهور به قاضی علی از علمای عصر مشروطه بود كه در ۱۳۱۳ وفات یافت و عموی او «ابوالحسن سیف‌القضات» شاعری دانشمند بود كه در ۱۲۹۹ با نهضت شیخ محمد خیابانی همكاری داشت. او نیز در ۱۳۲۳ درگذشت.

خانواده قاضی محمد در ناحیه بوكان مالك چند روستا بودند كه از عواید آنها گذران زندگی می‌‌كردند. محمد پس از دروس ابتدایی به فراگیری دروس اسلامی پرداخت و به تدریج در مسائل دینی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، صاحبنظر شد.

زمانی كه در جریان جنگ دوم جهانی، ایران به اشغال نظامی متفقین درآمد، قاضی محمد ۳۱ ساله بود. روسها بخش‌های عمده‌ای از نواحی شمالی ایران از جمله قسمت عمده استان كردستان را به تصرف خود درآوردند.

قاضی محمد در این مقطع تلاش كرد تا با ایجاد اتحاد میان اقوام و ایلات مختلف كرد، آنها را متشكل و متحد سازد. او یك ملی گرایی كرد بود و از هر تحولی كه بتواند سلطه دولت مركزی ایران بر مناطق كردنشین را تضعیف كند، به عنوان راه رسیدن به خودمختاری داخلی استقبال می‌كرد. از این رو حوادث جنگ دوم جهانی و ورود نظامیان ارتش سرخ به نواحی شمالی ایران از جمله كردستان، از نظر قاضی محمد می‌‌توانست مقدمه استقلال كردستان تلقی شود.

به همین دلیل وی نیز مانند جعفر پیشه‌وری با دبیركل حزب كمونیست آذربایجان شوروی تماس برقرار كرد. او در فاصله ۲۴ـ ۱۳۲۰ دو بار به باكو دعوت شد. متعاقب این تماسها حزب دمكرات كردستان در ۲۵ مرداد ۱۳۲۴ با كمك مالی، تبلیغی، سیاسی و نظامی شوروی در مهاباد شكل گرفت. مؤسسین حزب دمكرات كردستان پس از مسلط شدن بر امور، ارگانی را نیز به نام «روزنامه كردستان » انتشار دادند. حسین سیف‌قاضی برادرزاده قاضی محمد وزیر جنگ كردستان شد و عمرخان شكاك به مقام ژنرالی نائل آمد و در راس نیروهای مسلح حزب دموكرات قرار گرفت. آنان سپس در ۲۴ آذر همان سال رسماً در مهاباد تاسیس جمهوری خودمختار كردستان را اعلام كردند. در مرحله بعد، از ملامصطفی بارزانی رهبر كردهای شورشی عراق كه مواضع كامل مثبتی در قبال قاضی محمد و حزب و حكومت وی داشت دعوت بعمل آمد تا در كردستان ایران مسئولیتی را برعهده گیرد. ملامصطفی بازرانی كه خود در سالهای پس از جنگ جهانی دوم تحت تعقیب رژیمهای حاكم بر عراق بود و در درگیریهای خونین و متعددی برعلیه حكومت عراق شركت داشت با تاسیس حزب دمكرات كردستان همراه با ۳۰۰۰ نفر از افراد مسلح تحت فرماندهی خود به ایران آمد و در خدمت حزب دمكرات كردستان، همكاری نزدیك با قاضی محمد را آغاز كرد.

اما حكومت خود خوانده قاضی محمد یك سال بیشتر دوام نیافت و در برابر هجوم ارتش در زمستان ۱۳۲۵ فرو ریخت. قاضی محمد دستگیر شد و همراه با یارانش در فروردین ۱۳۲۶ در مهاباد به دار آویخته شد.

‌● جمهوری‌های مهاباد و تبریز

تاسیس جمهوری‌های خودمختار مهاباد و تبریز، مولود اداره روسیه بود و به همین دلیل از ابتدای شكل‌گیری مورد حمایت همه جانبه آن كشور و سایر دولت‌های كمونیستی بلوك شرق قرار گرفت.

تقریباً همه روزه رادیو مسكو از جمهوریهای خودمختار كردستان و آذربایجان ایران به نیكی یاد می‌كردند.

این در حالی است كه به اعتراف اكثر مورخان بیطرف، نه در آذربایجان و نه در كردستان، زمینه‌ای برای این گونه شورش‌های قومی وجود نداشته و احزاب دمكرات به دلیل ارتباط آشكار با نظامیان اشغالگر روسیه، هیچگاه در دو منطقه یاد شده با استقبال مردمی مواجه نبوده‌اند.

تشكیل دو حزب خودمختار و تجزیه طلب دموكرات كردستان و آذربایجان و حوادث بعدی آن از جمله خلع سلاح تدریجی كلانتریها و پادگانها و تشكیل پارلمان محلی و دولت محلی و ارتش محلی و اجرای خود سرانه احكام اعدام و مخالفت با تدریس زبان فارسی در مدارس و غیره كه تعرض به تمامیت ارضی كشور بود، دولت وقت ایران را واداشت تا تحت تأثیر فشار افكار عمومی مردم، ارتش را برای سركوبی تجزیه طلبان و عاملان فتنه آذربایجان و كردستان، روانه منطقه سازد.

ولیكن سربازان روسی كه همچنان در خاك ایران حضور نظامی داشتند و برای خود در شمال كشور پادگان نظامی و پستهای بازرسی و قلمرو امنیتی تعیین كرده بودند، مانع از آن شدند كه نیروهای ایرانی از محدوده شهرك شریف‌آباد در شش كیلومتری قزوین جلوتر بروند.

این برخورد نیز خود یكی دیگر از جنبه‌‌های تیرگی شدید روابط موجود میان ایران و شوروی بود.

در این میان حزب توده تبلیغات فراوانی به نفع سیاست روسها و توقعات آنان از دولت ایران انجام داده و حمایت این حزب از احزاب دمكرات كردستان و آذربایجان عامل موثری در تقویت آنان بود. حزب توده در كردستان حتی فعالیت‌های خود را تحت پوشش «حزب دمكرات كردستان» انجام می‌‌داد و به این حزب به عنوان كمیته ایالتی حزب توده می‌نگریست. ۵

در آن زمان اصرار روسها به كسب امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت ایران در دریای خزر، حضور نظامی آنان در شهرهای شمالی ایران، حمایت سیاسی و نظامی آنها از حزب توده و یا احزاب دمكرات كردستان و آذربایجان، اشكال متفاوت دخالت مسكو در امور داخلی ایران تلقی می‌شد. از این رو با اوجگیری اختلافات ایران و شوروی دولت وقت ایران ـ ابراهیم حكیمی ـ در ۲۹ دیماه سال ۱۳۲۴ در نامه‌ای به دبیر كل سازمان ملل از وی خواست برای پایان‌ دادن به این مداخلات كه ناقض تمامیت ارضی كشور و بی حرمتی به حق حاكمیت ملی مردم ایران بود، اقدام نماید. شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز در پی تشكیل اجلاس ویژه‌ای از دولتین تهران و مسكو خواست اختلافات خود را از طریق مذاكره و گفتگو حل و فصل نمایند.

پانوشت:

۱. اجلاس سران آمریكا و شوروی و روسیه در آذر ۱۳۲۲ در تهران تشكیل شد. به مقاله «كنفرانس تهران» در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی مراجعه شود.

۲. حزب توده در هفتم مهر ۱۳۲۰ با حمایت اتحاد جماهیر شوروی كه در ایران حضور نظامی داشت شكل گرفت.

۳. كمینترن نام سازمانی است كه در ۱۹۱۹ توسط لنین و با هدف ترویج كمونیسم و هماهنگ‌سازی فعالیت جهانی احزاب كمونیستی بوجود آمد. كمینترن نقش موثری در تخریب روابط دولتهای غربی با اتحاد جماهیر شوروی داشت.

۴. «چپ در ایران» به روایت اسناد ساواك، مركز بررسی اسناد تایخی، شماره ۱۱ ص ۲۹۴.

۵. سیاست وسازمان حزب توده از تاسیس تا فروپاشی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج ۱، ص ۳۶۳.

۶. كابینه اول قوام از ۹ خرداد ۱۳۰۰ تا اول بهمن همان سال، كابینه دوم از ۲۶ خرداد ۱۳۰۱ تا ۵ بهمن همان سال، كابینه سوم از ۱۰ مرداد ۱۳۲۱ تا ۲۴ بهمن همان سال و كابینه چهارم از هفتم بهمن ۱۳۲۴ تا ۱۸ آذر ۱۳۲۶ بود. قوام برای پنجمین بار نیز از ۲۶ تیر ۱۳۳۱ تا ۳۰ تیر همان سال به مدت ۵ روز نخست‌وزیر بود.

۷. مجلس چهاردهم در ۲۱ اسفند ۱۳۲۴ به كار خود خاتمه داد و مجلس پانزدهم در ۲۵ تیر ۱۳۲۶ آغاز به كار كرد.

۸. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، فردوست، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، ص ۱۴۹.

---