طراحی محیط پیرامون در شهر

زندگی شهری برخلاف زندگی ساده روستایی رابطه تنگاتنگی با مصرف دارد و فضای شهری نیز به خودی خود دارای زیبایی بصری نیست این در حالی است كه انسان نیاز مبرمی به وجود نظم و زیبایی در محیط زندگی خود دارد بنابراین چنانچه فضای بی روح شهر و میزان بالای مصرف گرایی را در كنار یكدیگر قرار دهیم به اهمیت دو عامل مهم در زیباسازی و هماهنگی مبلمان شهری یعنی فضای سبز و زباله دان ها پی می بریم

شهرهای زیادی در دنیا وجود دارد كه با طرح‌هایی سازمان یافته و دقیق، از گیاهان مختلف در سطح خیابان و كوچه‌هایشان سود می‌جویند. یك برنامه منظم و مداوم آبیاری با سه تا چهار بار تعویض گل‌های فصلی در بهار و پاییز، می‌تواند طراوت و سرزندگی به سیمای شهر ببخشد. غنای بصری و رنگ گل‌ها و گیاهان، كیفیت تغییر فصول و دگرگونی در احوال را برجسته‌تر و گذران زندگی را دلپذیر‌تر می‌كند. شاید این نیز وسیله‌ای برای برقراری آرامش بیشتر و عمیق‌تر در جامعه انسانی باشد.

▪ گلدان خیابانی

از گلدان زمانی در شهر استفاده می‌شود كه امكان كاشت مستقیم درخت، و درختچه وجود ندارد. این عنصر محاسن زیادی برای نمایش گل‌ها و گیاهان زینتی در منظر شهر دارد. همچنین می‌توان از آن برای مانع، احیای محیط، غنای بصری، تلطیف مكان، كاهش بصری ارتفاع دیوار‌ها و برخی ساختمان‌های بلند، القای فرم‌های مینیاتوری معماری و متمایز ساختن مسیر پیاده از سواره استفاده بیشتری كرد. چرا كه گلدان (چنانچه متناسب با فضای شهر ساخته شود) به سادگی جابجا و در صورت لزوم به راحتی با گل‌های فصلی آراسته می‌شود. گلدان‌ها، گل‌ها را از خطرات زیادی دور نگه می‌دارند و چنانچه از طراحی مناسبی برخودار باشند، تندیس‌های گسترده شهر خواهند بود.

به كار بردن این عناصر در شكل تك و دور افتاده در كنجی مهجور به دلیل نبود ارتباط با محیط پیرامون به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. در عوض آرایش گروهی آنها اثر فوق‌العاده‌ای دارد و می‌تواند فضای دنج و دلنشینی برای توقف شهروندان ایجاد كند. گلدان‌ها بایستی بخش مكمل‌ سیمای شهر باشند و در ارتباط با سایر مبلمان طراحی شوند. همچنین می‌توان از یكپارچه‌سازی آنها با وسایلی همچون نیمكت، روشنایی، زباله‌دانی و ... سود جست.

از دیگر نقیصه‌های بصری شهر می‌توان به جای خالی‌ گلدان‌های سبدی اشاره كرد از این گلدان‌ها می‌توان در مكان‌های مختلف بصورت آویخته از تیر و پایه‌های چراغ‌ها استفاده كرد و نیز با طراحی مناسب از نگهداری دائم آنها اطمینان حاصل كرد.

این گلدان‌ها به صورت مستقل و ایستا قابلیت انعطاف دارند و می‌توان آنها را در اشكال مختلف آرایش داد و حتی برخی امكان چیده‌ شدن روی یكدیگر را دارند. اما از آنجا كه با چیدن آنها، عمق دیواره بیشتر می‌شود، درختچه و نهال نیز می‌توان در آنها كاشت.

گلدان‌های سبدی اغلب برای پیاده‌روسازی موقت، موانع ترافیكی یا هماهنگی با مغازه‌ها و كافه‌های خیابانی به كار می‌روند. ظرف گلدان‌های بزرگ به دلیل تقلیل خطر «آبگیری خاك» ارجح است. این ظروف در دراز مدت امكان رشد گیاهان متنوعی را فراهم می‌آورند كه دلیل موجهی بر مثبت بودن آ‌نهاست.

گلدان‌های غیرسبدی و ثابت معمولاً حجیم هستند و به هنگام تغییر موضع، نیاز به بالابر و لیفتراك دارند و یا باید در محل ساخته و تعمیر شوند.

می‌توان تمام یا قسمتی از این گلدان‌ها را در زمین كاشت. گلدان‌هایی كه در محل ساخته می‌شوند و به انواع دائمی معروف‌اند، می‌توانند در ادامه كف‌سازی پیاده‌رو و سواره‌رو با آجر، سنگ یا بتن تكمیل شوند. هر چند كه در این شرایط بتن مسلح به دلیل جلوگیری از گسترش ریشه‌های گیاه و ضررهای احتمالی، توصیه می‌شود. حلقه‌های بتنی بدون كف نیز برای حفاظت سرویس‌های بهداشتی از صدمه ریشه درختان استفاده می‌شود، اگر چه محدود‌كننده ریشه ممكن است بیشتر مورد رضایت باشد، تنها كافی است آنها را میان ریشه و سرویس‌ها قرار داد تا ریشه اجازه گسترش در سایر جهات را پیدا كند.

مزیت گلدان‌های توكار در این است كه هنگام برگ‌ریزان درختان می‌توانند برگ‌های پراكنده بر سطح سنگ‌فرش‌ها را در خود جای دهند.

گلدان‌های مستقل و ایستا را می‌توان در فصول برگ‌ریزان با وسایل مكانیكی جابجا كرد تا كار نظافت نیز راحت‌تر صورت گیرد.

برای نمایش تضاد در بافت شاخ و برگ‌ها، رنگ قوی و فرم تندیس‌وار گیاه، باید دقت خاصی در انتخاب نوع گونه گیاهی مورد نظر مبذول شود.

اما چنانچه پیش از این اشاره شد زباله‌‌دان‌ها نیز به عنوان یكی از تأثیرگذارترین عوامل زیبا‌سازی شهر نقش مهمی ایفا می‌كنند.

در شرایطی كه میزان مصرف‌گرایی در شهرها موجب دفع قابل ملاحظه‌ زباله می‌شود، خیابان، میدان، پارك و هر مكان عمومی دیگری می‌تواند به سادگی به محل دفع انواع زباله‌ها تبدیل شود و چهره‌ نامناسبی برای شهروندان ایجاد كند.

طراحی، ساخت، موقعیت و نصب درست انواع زباله‌دان با كاربردها و فرم‌های متنوع در چنین شرایطی است كه بیش از پیش ضروری می‌نماید.

در خصوص بایسته‌های مربوط به زباله‌دان‌های شهری باید خاطرنشان كرد كه در محیط شهری زباله‌دان باید قابل‌رویت بوده و استفاده از آن راحت باشد اما نباید به عنوان عنصری مزاحم و پر زرق و برق جلوه كند. استقرار زباله‌دان نباید به صورت اتفاقی انجام پذیرد بلكه باید براساس نرخ تردد و ازدحام مردم در یك محدوده یا نقطه‌ای خاص انجام گیرد. برای نمونه، وجود زباله‌دان‌های متعدد در برابر یك فروشگاه بزرگ یا مدرسه‌ای پر از دانش‌آموز امری شایسته‌ است چرا كه در فضاهای شهری با تعدد مبلمان شهری زباله‌دان نیز باید در هماهنگی كامل با عناصر یاد شده باشد.

ولی در باغ، پارك، و تفریحگاه‌های از این قبیل، زباله‌دان بهتر است با معابر، مسیرها و گذرگاه‌های محیط در ارتباط باشد. همچنین استقرار زباله‌دان در نزدیك نیمكت بسیار توصیه می‌شود.

لزوماً زباله‌دان نباید پایه‌ای مستقل داشته باشد. می‌توان آنرا به تیر برق، سرپناه ایستگاه اتوبوس، تابلوی خیابان و یا حتی دیوار نصب كرد. براین اساس زباله‌دان‌ها را می‌توان چنین تقسیم‌بندی كرد:

- ظروف متصل به اجزای دیگر مبلمان شهری

- ظروف متصل به دیوار

- ظروف مستقل و ایستا

- ظروف متحرك برای استفاده موقت

- ظروف با گنجایش زیاد و مناسب برای محیط‌های عمومی و مجموعه‌های كنار جاده‌ای

در یك خیابان شلوغ و مسیری مستقیم ظرف‌ها را باید با فاصله‌های سی‌متری از هم نصب كرد. اما در بیرون برخی مكان‌ها مانند سینما، اغذیه‌فروشی و قنادی بایستی این فاصله كاهش یابد.

اما نكته‌ای كه توجه كافی به آن نمی‌شود، نسبت تعداد زباله‌دان‌ها و حجم زباله‌سازی مناطق مختلف شهر است كه چنانچه این دقت صورت نگیرد، زباله‌دان خیلی سریع به عنصری بی‌فایده تبدیل می‌شود. بنابراین حداقل گنجایش زباله‌دان در مركز شهر باید پنجاه لیتر باشد. در محیط‌های وسیع و پیاده‌روهای پر ازدحام، ظروف پایه‌دار با گنجایی پنجاه تا صد لیتر مناسب‌تر است. در مكان‌هایی كه خدمات‌رسانی با مشكلاتی روبروست، باید دیر كرد زمان تخلیه و با‌لطبع حجم بیشتر زباله را حساب كرده و در نظر داشت.

فرم، مواد و رنگ زباله‌دان حتی‌الامكان باید با سایر مبلمان موجود هماهنگ باشد. اشكال مدور و هندسی ساده به ویژه چهارگوش ارجحیت دارند. در طراحی زباله‌دان برای هر منطقه یا محلی رعایت این نكات حائز اهمیت است: دوام در برابر وندالیسم و فرسایش، مواد و مصالحی با حداقل تعمیر و نگهداری، راحتی و سهولت تخلیه و نظافت، ضد سرقت، ضد آتش، اختفای محتویات و قابلیت اتصال اجزاء تجربه كشورهای توسعه یافته نشان می‌دهد دقت در انتخاب مواد مناسب برای زباله‌دان‌ها، نقش مؤثری در كارایی آنها دارد. به طوری كه مواد زیر در ساخت زباله‌دان‌ها عمومیت یافته‌اند.

مواد مركب: از نوعی رزین دیرگداز تولید می‌شود كه سطحی بسیار صاف و صیقلی را به وجود می‌آورد كه به راحتی تمیز می‌شود و در محیط‌های كنترل شده خاص مصرف دارد.

فلزات ریختگی: این مواد قابلیت دستیابی به جزئیات دقیق را به خوبی دارند (علائم، نوشته‌ها و آرایه‌های خاص هر ناحیه) و به دلیل مقاومت بالا، افزایش ظرافت‌های طراحی در نزد آنها از استحكامشان نمی‌كاهد.

بتن: نیاز به مراقبت‌ زیاد ندارد، اما ضخامت ماده به كار رفته حكایت از فرم‌های ساده هندسی دارد. همچنین بافت سنگدانه‌‌ای آن با دانه‌بندی نمایان، تأثیری سه بعدی و پایدار‌تر با عنایت به نكات اقتصادی از خود برجای می‌گذارد.

چوب: به شكل تیرك، بیشتر زمانی استفاده می‌شود كه سطل داخل از فلز باشد. این ماده اصولاً چهره ناآشنا، مزاحم و پرزرق و برقی در محیط ندارد و می‌توان گفت با هر فضایی اعم از رسمی و غیررسمی هماهنگی دارد. به طوری كه سطل داخل را می‌توان از ورق گالوانیزه، تور‌ها و شبكه‌های مفتولی فلزی با روكش پلاستیك یا پلی‌اتیلن ساخت. هنگامی كه بنا باشد محتویات زباله‌دان دیده نشود باید از در پوش استفاده كرد. درپوش را می‌توان به شیوه‌های گوناگون مانند زنجیری یا لولایی (شبیه در صندوق‌های پست انگلیسی) تعبیه كرد و دقت شود كه تمامی متعلقات بازشونده باید سریع و آسان عمل كنند. نكته دیگر در نظر گرفتن سوراخ های تخلیه در كف سطل برای شستشوهای دوره‌ای و خروج آب باران است.

هر قدر وجود این سوراخ‌ها می‌توانند در شرایط یاد شده مفید باشد، در برخی حالات به دلیل خروج شیرابه از آن، ایجاد مشكل می‌كند. از این رو چنین استباط می‌شود كه تعبیه سوراخ‌های تخلیه به موقعیت استقرار زباله‌دان و نوع زباله آن بستگی دارد. در موقعیت‌هایی كه امنیت محیط از اهمیت ویژه برخوردار است، محتویات زباله‌دان باید قابل رویت باشد، برای نمونه‌ زباله‌دان پایه‌دار با دهانه‌ای باز می‌تواند مناسب باشد. برخی نیز معتقدند در محیط‌های بسیار مهم از دید امنیتی نباید ظرف زباله نصب كرد چرا كه راهبردهای متفاوتی به منظور كاهش اثر انفجاری در جریان بمب‌گذاری‌ها صورت می‌گیرد.

مهندس ‌سیدرضا مرتضایی

كارشناس ارشد طراحی صنعتی