تشخص و فضیلت عزت الله انتظامی

به مناسبت جشن تولد ۸۳ سالگی عزت الله انتظامی

عزت‌الله انتظامی وامدار هیچ‌كس نیست. هیچ‌كس هیچ‌چیز از سر لطف و مرحمت به او تعارف و پیشكش نكرده است و او تاكنون آویزان هیچ «میز» و «صاحب میزی» نبوده است.

احترام و بزرگی او نخست از آن رو است كه او هنرمندی است خودساخته كه نام و جایگاهش را به یمن استعداد و قریحه و پشتكار خود به دست آورده است.

او طی بیش از ۶۰ سال تلاش پیگیر و مداوم از ساده‌ترین مسوولیت‌ها و نقش‌ها كارش را آغاز كرده و به مرور در اثر دقت و كوشش و تمرین به چنان توان و مقامی در عرصه بازیگری دست‌یافته كه اینك این هنر موجب فخر جامعه فرهنگی و باعث ارتقای جایگاه اجتماعی آن در روزگار ماست.گفتن ندارد بستر و ریشه رشد انتظامی در هنر نمایش است.

تسلط و تبحری كه او به دست آورده است ناشی از تجربه و ممارست او در همه عرصه‌ها و ابعاد مختلف بازیگری تئاتر است: از «پیش‌پرده» خوانی در تئاترهای لاله‌زار كه در ایام جوانی تجربه كرد، تا دهه‌ها كار خلاقه بر نمایشنامه‌ای ایرانی در تالار «سنگلج» و چهارگوشه ایران و سال‌ها بازی و كارگردانی نمایش‌های زنده در تلویزیون. كمتر بازیگری چون او می‌توان یافت كه تا این درجه شناخت بی‌واسطه و روشن از شخصیت‌های «ایرانی» و «باهویت» داشته باشد.

او بازیگری است عمیقا «ایرانی كار» كه از شخصیت‌های تاریخی گرفته تا افراد معاصر، از روستایی گرفته تا شهری هفت‌خط و از اشراف گرفته تا اقشار متوسط را خوب بازی كرده است. برای او مطرب و موبد و قصاب و دلال و كارمند و پزشك و قهوه‌چی و خان و انقلابی و تبهكار و بیابانی، یكسان رام و شناخته‌شده‌اند.

او جسم و روح و هوش و حس این طیف وسیع از شخصیت‌های ایرانی را خوب و به اندازه می‌شناسد و همین كارش را واقعی، شیرین و عمیقا دلچسب كرده است. نكته ارزشمند دیگری كه طی دهه‌ها فعالیت عزت‌الله انتظامی دیده‌ایم این است كه او كارش را همواره با «تشخص» و توام با «اصول» انجام داده است. هرگز نه در تئاتر، نه در تلویزیون و نه در سینما كسی ندیده است كه او كاری مبتذل، بازاری و دور از شأن فرهنگی انجام دهد.

به عبارت دیگر در آثاری كه كارشان عوام‌فریبی، تبلیغ یا تحمیق توده‌هاست شركت نداشته است. بنابراین از آن دسته هنرمندانی است كه اغلب به كارهای كاذب، سبك و دور از حقیقت «نه» گفته است. بخش بزرگی از احترام همگانی نسبت به انتظامی به درستی از همین رویكرد می‌آید.

فروتنی و صمیمیتی كه همگان در عزت‌الله انتظامی دیده‌اند، مثال‌زدنی است. درست در ۵۰ سالگی و با بیش از ۳۰ سال تجربه در انواع كارهای بزرگ و متنوع، او همچون دانشجویی ساده به دانشگاه تهران- دانشكده هنرهای زیبا- رفت و لیسانس بازیگری گرفت تا به قول خودش «نظمی» به یافته‌هایش بدهد.

از سال ۱۳۵۰ كه نخستین بار با او در یك كلاس درس نشسته‌ام تا سالیان اخیر كه شانس داوری در چندین جشنواره از جمله جشنواره تئاتر معلولین را در كنار او یافته‌ام و اینك در هیات‌مدیره خانه تئاتر، «فرهنگستان هنر»، صمیمی، عاطفی، منصف و فروتن یافته‌ام و گاه هنگام داوری او را دیده‌ام كه با دیدن صحنه‌ای تلخ یا شخصیتی رنجور، ناگهان چون كودكی معصوم اشك‌هایش فرو ریخته است.

تنها با تركیب هنرمندانه این ابعاد شخصیتی، هنری و اجتماعی است كه انتظامی توانسته به طرزی ماهرانه «فضیلت عام» فرهنگ و جامعه ایرانی را به «فضیلت خاص» خود تبدیل كند. بر این فضیلت و تشخص هزار بار درود! زیرا برخلاف بسیاری از بی‌هنران كه از این هنر، حرفه‌ای معمولی و پیش‌پا افتاده ساخته‌اند، او از این حرفه، هنری بزرگ آفریده است كه تئاتر و سینمای ایران وامدار آن است.

دكتر قطب‌الدین صادقی