جایگاه عقل در شناخت مصالح و مفاسد

آیا عقل انسان که در روایات از آن به حجت باطنی تعبیر شده است می تواند به نحو مستقل مصالح و مفاسد را تشخیص دهد؟ لطفاً به نحو اختصار پاسخ دهید.
بررسی رابطه عقل و دین از دیر باز از مسایل …

آیا عقل انسان که در روایات از آن به حجت باطنی تعبیر شده است می تواند به نحو مستقل مصالح و مفاسد را تشخیص دهد؟ لطفاً به نحو اختصار پاسخ دهید.

بررسی رابطه عقل و دین از دیر باز از مسایل مهم و کلیدی در قلمرو دین پژوهی بوده است و در تاریخ تفکر اسلامی سابقه ای به قدمت فرهنگ و تمدن اسلامی دارد. استاد شهید مرتضی مطهری از جمله متفکرین است که نسبت به این موضوع اهتمام ویژه ای داشته و بحث های گسترده و ارزنده ای را در این باره عرضه کرده است. که در روزگار ما می تواند راه گشای اندیشه ورزان و متفکرین جامعه باشد. استاد مطهری در این باره چنین نوشته است: «این که فقه اسلامی عقل را به عنوان یک مبدأ برای استنباط می شناسد، ریشه اش این است که می گویند: احکام اسلامی، احکامی است زمینی، یعنی مربوط به مصالح بشریت (است). تعبیر فقها این است که احکام، تابع مصالح و مفاسد واقعی است، یعنی واجب ها تابع مصلحت های ملزمه برای بشر است و حرام ها تابع مفسده های ملزمه، اگر اسلام چیزی را گفته واجب است، به این دلیل است که یک مصلحت ملزمه ای در کار بوده و اگر چیزی را گفته حرام است، به دلیل مفسده بسیار مهمی است. فقها می گویند آن مصلحت ها و مفسده ها به منزله علل احکام اند. (اسلام و مقتضیات زمان، ج۲، ص۳۷)

لذا قرآن کریم به مصالح و مفاسد پاره ای از احکام اشاره کرده است و در روایات در کتاب «علل الشرایع شیخ صدوق(ره) نیز آمده است... بنابراین براساس نظرات شهید مطهری(ره) عقل بشر می تواند در برخی از موارد مصالح و مفاسد واقعی را درک کند. عقل، عاملی است که مناطات احکام را- البته نه در همه جا، بلکه در مواردی- کشف می کند، در مواردی به ملاکات احکام پی می برد و علل احکام را کشف می کند.

... به عبارتی مصالح و مفاسد احکام غالباً دردسترس ادراک عقل بشر است» (همان، ص۳۸) نکته در خور توجه این است که عقل در نگاه استاد مطهری(ره) به عقل تجریدی (فلسفی و کلامی) اختصاص ندارد، بلکه عقل تجربی را نیز شامل است. چنان که گفته است: علمی که (واقعیت را) کشف می کند عقل است. هر چه علم کشف می کند، برای عقل انسان هم روشن می شود...

عقل که می گویند، مقصود نه عقلی است که مستقل از علم باشد، بلکه یعنی آن چه که برای عقل انسان یقین آور باشد. (همان، ص ۲۸)

بنابراین عقل با علم یقینی است که به مصالح و مفاسد می رسد و ادراکات ظنی، وهمی و اعتباری جایگاهی ندارد و نمی تواند کاشف از حکم شرعی باشد. اگر در جایی به طور قاطع ملاکی کشف شود، شرع هم با آن طبق قانون ملازمه، هماهنگی دارد. از این رو شهید مطهری می فرماید: «عقل که حجت است، قانون دارد و نمی شود به نام عقل هر اظهارنظری را حجت دانست. یکی از قوانین عقل این است که باید پیرو یقین بود «ولاتقف ما لیس لک به علم» (اسراء- ۳۶) تا یقین پیدا نکرده ای دنبال چیزی نرو. همچنین می فرماید: اگر دنبال اکثر مردم بروی، تو را از راه خدا منحرف می کنند، زیرا تابع ظن اند. (انعام- ۱۱۶) (همان، ص۵۹)