آیا پرداخت نقدی یارانه ها حجم نقدینگی را افزایش می دهد

کم پیش نمی آید که به صحبت ها یا مقالاتی برمی خورم که از بابت افزایش نقدینگی حاصل از توزیع نقدی یارانه ها و تورم ناشی از آن ابراز نگرانی می کنند

کم پیش نمی‌آید که به صحبت‌ها یا مقالاتی برمی‌خورم که از بابت افزایش نقدینگی حاصل از توزیع نقدی یارانه‌ها و تورم ناشی از آن ابراز نگرانی می‌کنند. به‌عنوان مثال، در این مقاله از روزنامه سرمایه عنوان شده است که« بر اساس لایحه ای که دولت در ابتدا فرستاده بود، در سال اول به یکباره ۸۰ هزار میلیارد تومان به جامعه نقدینگی وارد می شد و این خود پایه گذار مشکلات بسیاری برای تولید و افزایش تورمی حداقل بین ۳۵ تا ۴۵ درصد بود…»

این که آیا طرح هدفمندکردن یارانه‌ها قابل دفاع است و باید انجام شود یا خیر، یا این که این طرح در شکل فعلی خود چه ایراداتی دارد بحثی دیگر است. اما می‌توان مستقلاً به این سؤال پاسخ داد که آیا پرداخت نقدی یارانه‌ها باعث ترزیق نقدینگی به اقتصاد و رشد حجم پول خواهد شد؟

کسانی که ادعا می‌کنند با پرداخت نقدی یارانه‌ها حجم نقدینگی افزایش پیدا می‌کند، معمولاً به این نکته توجه نمی‌کنند که منابع این پرداخت‌های نقدی از کجا تأمین می‌شود. حجم نقدینگی هنگامی افزایش پیدا می‌کند که پایه پولی رشد کند و رشد پایه پولی تنها در اختیار بانک مرکزی است که می‌تواند با قرض‌دادن به بانک‌ها یا خرید دلار نفتی از دولت و پرداخت ریال در ازای آن، پول جدید خلق و به اقتصاد تزریق کند*. در حالی که در پرداخت نقدی یارانه‌ها، به ‌خودی خود، بانک مرکزی پول جدیدی را خلق نمی‌کند. چراکه نقدینگی جدید منبع تأمین این پرداخت‌ها نیست. بلکه، منبع تأمین پرداخت‌های نقدی، فروش حامل‌های انرژی به مصرف‌کننده‌ها به قیمت‌های بالاتر است.

به‌عنوان مثال، پرداختی که به فردی در دهک اول درآمدی برای جبران آسیب احتمالی ناشی از افزایش قیمت حامل‌های انرژی پرداخته می‌شود از محل پول بیش‌تری است که از یک فرد در دهک دهم برای پر کردن باک اتوموبیل خود با بنزین گران‌تر دریافت می‌شود. بنابراین، آن‌چه در اجرای این طرح صورت می‌گیرد بازتوزیع نقدینگی موجود است میان آحاد اقتصادی (عموماً از پرمصرف به کم‌مصرف از نظر مصرف انرژی) و نه توزیع نقدینگی جدید میان آن‌ها.

افزایش حجم نقدینگی بر اثر این طرح، اگر هم رخ دهد، نتیجه غیرمستقیم این طرح خواهد بود. به‌عنوان مثال، با حذف یارانه بنزین وارداتی، قسمتی از درآمدهای نفتی دولت که صرف این یارانه‌ها می‌شد آزاد می‌شود که اگر این دلارهای نفتی به بانک مرکزی فروخته‌شده و به ریال تبدیل شود، پول جدید به اقتصاد تزریق شده و پایه پولی رشد خواهدکرد. یا ممکن است دولت پس از اجرای این طرح با افزایش‌های پیش‌بینی‌نشده هزینه‌ها و در نتیجه کسری بودجه بزرگ‌تری مواجه شود و برای پوشش این کسری بودجه به برداشت از حساب ذخیره ارزی و فروش آن به بانک مرکزی متوسل شود که این عمل حجم ریال را در اقتصاد افزایش خواهد داد. اما چنین آثاری، آثار ثانویه هستند که لزوماً رخ نمی‌دهند و بستگی به نوع رفتار دولت در قبال درآمدهای نفتی و سایر مسائل خواهند داشت.

البته این به معنای آن نیست که چون بر اثر این طرح حجم نقدینگی مستقیماً افزایش پیدا نمی‌کند، این طرح اثری هم بر سطح قیمت‌ها نخواهد داشت. اما مسئله آن است که چنین افزایشی در سطح قیمت‌ها (در صورت وجود) بر اثر افزایش حجم نقدینگی نخواهد بود، بلکه از طریق‌های دیگری رخ می‌دهد که پرداختن به آن‌ها بحث جداگانه‌ای را می‌طلبد.

همچنین بایستی به این نکته اشاره کرد در صورتی که دولت بخواهد پرداخت‌های نقدی را پیش از آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی انجام دهد (که وعده‌های اولیه دولت هم بر همین اساس بوده)، مجبور به تأمین منابع این پرداخت‌ها از محل نقدینگی جدید خواهد بود. در صورتی که دولت نتواند این منابع را از محل درآمدهای جاری مانند مالیات تأمین کند مجبور به دست بردن به سمت دلارهای نقتی و تبدیل آن‌ها به ریال خواهد بود (لااقل تا مدتی که آزادشدن قیمت‌ها شروع شود و منابع پرداخت‌ها از این محل تأمین شود). احتمال این عدم تأمین از محل مالیات هم زیاد است، چراکه دولت در شرایط عادی هم با درآمدهای جاری مالیاتی‌اش نمی‌تواند هزینه‌های بودجه را تأمین کند، پس به‌طریق اولی با اضافه‌شدن هزینه پرداخت‌های نقدی این درآمدها برای پوشش این هزینه‌ها کافی نخواهند بود.

یک کانال دیگر هم برای امکان تأثیر غیرمستقیم طرح هدفمندکردن یارانه‌ها بر حجم نقدینگی قابل تصور است. دولت پیش از اجرای طرح محاسبه کرده‌است که منابع حاصل از هدفمندکردن یارانه‌ها به چه میزان خواهد بود و بر همان اساس محل و میزان مصرف این منابع را هم مشخص کرده‌است. اما اگر پیش‌بینی دولت نسبت به تأمین منابع این طرح درست درنیاید (مثلاً کاهش مصرف انرژی بیش‌تر از حد انتظار دولت باشد و در نتیجه درآمدهای حاصل از فروش داخلی انرژی کم‌تر از حد اننظار باشد) و در صورتی که دولت متعهد به پرداخت مقادیر معینی برای مصارف طرح شده‌باشد (مثلاً ۷۰ هزار تومان سرانه برای جبران خانوارهای آسیب‌پذیر) و یا تعهدات مصارف بودجه دولت که از نظر مقدار مشخص هستند، به دلیل افزایش قیمت‌ها، از نظر هزینه بیش‌تر از مقدار پیش‌بینی‌شده افزایش یابند، آن‌گاه دولت برای تأمین منابع تعهدات پرداخت خود با مشکل روبه‌رو خواهدشد و ممکن است برای این که بتواند هرطور شده این تعهدات را ایفا کند، به ایجاد نقدینگی جدید (با برداشت از حساب ذخیره ارزی و فروش آن به بانک مرکزی) روی بیاورد. پس از این رهگذر هم ممکن با اجرای طرح هدفمندکردن یارانه‌ها به‌طور غیرمستقیم حجم نقدینگی افزایش یابد.

امیررضا خسروشاهی

* البته رشد پایه پولی از طریق عملیات بازار باز نیز ممکن است که به علت تأثیر حاشیه‌ای آن در شرایط فعلی اقصاد ایران در اینجا از آن صرف‌نظر شده‌است. هم‌چنین ضریب انبساط پولی در تعیین حجم نقدینگی مؤثر است که فرض می‌شود این ضریب نسبتاً پایدار است و در کوتاه‌مدت دست‌خوش تغییر نخواهدشد.

منبع: کافه اقتصاد